Westerbrouk: widde juffers en ’t Heslinks bos
Deze tocht voert je door het dorp Westerbroek, een meer dan 700 jaar oud dorp, onder de rook van de gemeente Hoogezand-Sappemeer. Het is een 10 kilometer lange wandeling, die je langs tal van bijzondere plekken voert. Je zult ergens in de route een lang stuk over asfalt moeten, maar het grootste deel van de route gaat over bos- en landweggetjes. Onderweg kom je een veenborg, petgaten, scheepswerven en de crashplaats van een bommenwerper tegen. Maar dit is niet het enige: je zult ook een van de laatste laagveenmoerassen, die onze provincie rijk is, tegenkomen.
De naam ‘Westerbroek’ stamt van ‘Broeck’ of ‘Broke’, wat laagliggend weiland betekent. Het dorp werd Westerbroek genoemd ter onderscheiding van de dorpen Noord- en Zuidbroek en het bij Onnen gelegen Oostbroek. Westerbroek ontstond als weidegebied van boeren uit Onnen en Noordlaren, die zich reeds voor 1250 er definitief gingen vestigen.
De dorpelingen leidden eeuwenlang een karig bestaan. In 1800 werd het dorp beschreven als ‘een gebied vol riet en biezen, slechte weilanden en een armelijke bevolking’. Al vroeg begon in Westerbroek de afgraving van het laagveen, aanvankelijk door de bewoners voor eigen gebruik. In de 18de eeuw nam de exploitatie grotere vormen aan toen turf hout als brandstof ging vervangen. De scheepsbouw aan het Winschoterdiep dankt haar bestaan mede aan de exploitatie van dit veen. In de 17e en 18e eeuw lag Westerbroek in een zeer bosrijk waar het goed toeven was: er werden tal van fraaie buitenplaatsen gebouwd waar verveners en bestuurders zich vestigden.
De geschiedenis van het nu 1000 inwoners tellende dorp is op verschillende plaatsen nog te herkennen. De omgeving wordt nog steeds bemalen en het Winschoterdiep is bedijkt omdat de grond er omheen zo laag ligt. Verschillende petgaten, waaruit vroeger laagveen werd gewonnen, zijn in het landschap te vinden: een aantal zul je onderweg tegenkomen!
De route
Waypoint 1
N53 11.080 E6 41.145
Je staat nu voor de Nederlands Hervormde kerk van Westerbroek. De kerk is gebouwd in het jaar 1889 in opdracht van de plaatselijke hervormde gemeente en was daarmee de derde kerk, die op deze locatie verrees. De kerk is grotendeels gerestaureerd. Bij deze restauratie zijn nieuwe fundamenten gelegd, de vloeren vernieuwd en zijn de kolommen onder het orgelbalkon weer in volle glorie zichtbaar gemaakt. Het orgelbalkon is zoveel mogelijk in de oorspronkelijke staat teruggebracht. Het Van Oekelenorgel, ook een Rijksmonument, is gebouwd in 1904. De kerk ligt aan de Oude Weg. Deze weg werd in een ver verleden aangelegd als waterkering tegen het water dat afkomstig was van de Hunze. Het dorp ligt namelijk in het oerstroomdal van de Hunze. De oorspronkelijke naam van de Oude Weg was dan ook Oude Dijkweg. Later is het ‘dijk’ weggelaten.
Terug naar de kerk:
Naast het bouwjaar staat op de kerk nog een getal. Dit getal is A.
Op naar het volgende waypoint. Dit punt kun je vinden op 410 meter 90 graden (true North) ten opzichte van het eerste waypoint.
Waypoint 2
Op deze locatie bevindt zich een bord. Wat voor bord is dit?
- Verboden in te rijden B = 7
- Doodlopende weg B = 9
- Voorrangsweg B = 5
Waypoint 3
N53 11.3(A-24) E6 41.34(B-2)
Via de Bokkelaan ga je op weg naar de veenborg ‘Vaartwijk’. De borg, gebouwd omstreeks 1740 - 1780, werd in eerste instantie de ‘Tjadenhoeve’ genoemd. In de 18e eeuw is het verkocht aan de Groninger graan- en zadenhandelaar Hesselink, die de borg zijn huidige naam heeft gegeven en het als buitenverblijf gebruikte. De borg dankt zijn naam waarschijnlijk aan de vele vaarten, die het gebied rijk was. Sinds 1999 is de borg een beschermd monument.
Je staat nu voor een metalen object, dat uit twee delen bestaat. Op beide delen staan stervormige ornamenten. Hoeveel van deze ornamenten staan op het linkerdeel van het object? Dit aantal is vormt C.
De volgende aanwijzing bevindt zich op 262 graden (true North) van het metalen object. De afstand bedraagt ongeveer 520 meter.
Waypoint 4
In de directe nabijheid van waypoint 4 bevindt zich een bord. Wie is met een financiële bijdrage over de brug gekomen?
- De provincie Groningen D = 3
- De gemeente Hoogezand-Sappemeer D = 6
- De Europese Unie D = 1
De volgende aanwijzing is een peilstok. Deze (verscholen) peilstok bevindt zich vlakbij waypoint 5 en dit punt wijst 72 graden (true North) naar waypoint 4. De afstand bedraagt ongeveer 935 meter (aan de rechterkant van het pad).
Waypoint 5
Je loopt nu op de Hesselinkslaan met zijn fraaie eiken. De laan is ongeveer 1200 meter lang en is zowel eigendom van de gemeente Hoogezand-Sappemeer als van de Vereniging Natuurmonumenten. De laan loopt langs een natuurontwikkelingsgebied, waar ondermeer de watersnip en de oeverloper zich thuisvoelen. Het gebied vormt een schakel in een natte verbinding tussen het Zuidlaardermeergebied en natuurgebieden bij Slochteren. Je bevindt in een van de laatste laagveenmoerassen, die de provincie Groningen rijk is. De kern van het moeras bestaat uit een elzenbroekbos met een kolonie blauwe reigers van ongeveer 30 nesten. Het is een bijzonder kwetsbaar gebied, daarom is ook een groot deel niet voor publiek toegankelijk. De vereniging Natuurmonumenten, die het gebied in 1955 als legaat heeft verworven, heeft de afgelopen jaren bijzonder zijn best te gedaan om het landschap om te vormen tot wat het nu is.
Vlak achter de peilstok bevindt zich een van de petgaten, die het bos rijk is. Het water is van een bijzonder goede kwaliteit: in de zomer verblijven in Westerbroek maar liefst 28 soorten libellen, waarvan drie bedreigde soorten; soorten, die duiden op de aanwezigheid van schoon water en een rijke oevervegetatie.
De Hesselinkslaan is genoemd naar de familie Hesselink, die ’s zomers verbleven op de borg Vaartwijk. Volgens de overlevering heeft het vroeger in de bossen rond de laan gespookt, zoals uit de volgende legende blijkt:
Langs Woaterhoezen bie stad, Moar aine stroekelt, stompelt strompelt wait,
Gait ’t pad noar Westerbrouk. En wait zuk hail gain road.
Ainlandweg laid noar ’t Heslinks bos, Zai trapt moas aal op ’t widde klaid.
Zoo’nmooie stille houk. En wat ze ook dut, niks dat helpt.
In olle tied’n, nou nait meer, Ain maaier, dei zien waark al dee,
Was ’t doar lang nait pluus. ’t was overdag te waarm.
En mennig ain ging nait veurbie, En dei ’n goud gewaiten haar,
Of sluig eerst ’n kruus. Von heur in groot verdrait.
De klok van Westerbrouk sluig twaalf, Hai vruig heur dou, hou help ik jou,
Deur stille zummer nacht. Kin’n ie nait van joen stee.
Inains, goan over ’t pad bie ’t hoes. “Mien dodenklaid is mie te laang,
Dreijuffers, stil en zacht. Ik vin naarms gain rust of vree’’.
Zaizweefden in heur widde klaid, Moar wel helpen wil of duurt,
Zo licht as een spierke stro Ik zegen hail zien tied.
Ainvleddermoes spoukte in lucht, Ik kom din nooit bie nacht weer um,
Ainvringe draait mor zo. Mien onrust bin ‘k din kwiet.
En hier en doar, om boom en stroek, Hai docht, dat zeln’n wie din zain,
Glee schim bie schim veuroet. Hai greep ain schoape scheer.
Zaimoakten zunner ’n kring En knipte körter ’t dodenklaid,
Aan ’t daansen ging de stoet. Zai von de vrede weer.
Om ’n olle boom op ’t dauweg laand, Het haile leven laang ging ’t best,
In widde zulverglaans. Veur hom en veur zien stam.
Ging ’t gauwer, aal moar draaiend rond, Veur aalmoal wast geluk en vree,
In wilde, wilde heksendaans. Gainain dei wos, hou ’t kwam…
De klok van Westerbrouk sluig ain,
Ainwolk bedekte moan.
Doarvluchten ze aalmoal, baang, verschrikt,
Laangspad en veld en bos en loan
Wat is het hoogste getal wat zichtbaar is op de peilstok? Dit getal is E.
Waypoint 6
N53 11.368 E6 39.741
Je zult nu het Frederikpad (genoemd naar de boer Frederik van wie het land was waarover het pad loopt) gaan volgen. Het pad begint naast een wit/geel huis, wat ongeveer 250 meter van de peilstok verwijderd is.
Bij waypoint 6 tref je een houten bankje aan. Uit hoeveel houten delen bestaat dit bankje? De uitkomst plus 2 vormt F.
De route gaat verder. Vervolg het pad richting de Woortmansdijk en ga naar (de route nu een tijd over asfalt: helaas bestaat er geen andere mogelijkheid!):
N53 11.502 E6 39.236
In de nacht van 8 april 1941 explodeerde in de lucht boven Waterhuizen een Whitley bommenwerper, waarna het brandend ter aarde stortte. Bij de boerderij van de gebroeders Steen, de boerderij waar je nu voor staat, kwam een van de brandstoftanks en een groot gedeelte van de romp neer. Andere stukken werden overal over het land verspreid aangetroffen. De Whitley (TE 4145 GE ‘P for Peter’) van het 58ste squadron van de Britse Royal Air Force was, eerder die avond opgestegen van Linton-on-Ouse in Yorkshire voor een missie naar het Duitse Emden. Het toestel zou Emden echter nooit bereiken: even ten noorden van de stad Groningen viel de Whitley voor de lopen van de Messerschmitt Bf-101 van Oberfeldwebel Paul Gildner. Van de 5 bemanningsleden kwamen 4 om het leven. Het enige bemanninglid dat er levend van af bracht was de radiotelegrafist Sergeant Arthur Ronald Mason. De overige bemanningsleden waren Pilot Officer Ronald McCoy Carrapiett (gezagvoerder), sergeant Anthony John White (tweede piloot), Pilot Officer Cecil F. Jones (waarnemer) en sergeant Arthur Clifford Wroath (staartschutter). De gesneuvelden werden ter aarde besteld op Het Esserveld (N53 11.466 E6 35.581) ten zuiden van de stad Groningen.
De sloot rechts naast de boerderij wordt het Selwerderdiepje genoemd en is een resterend deel van de Hunze.
Op naar de volgende aanwijzing.
Waypoint 7
N53 11.32(F-2) E6 38.7(A-45)
Je staat nu bij de voormalig openbare basisschool van Waterhuizen. De school is gebouwd in het jaar 1914 en heeft tot 1973 als school dienst gedaan. Sinds 1974 is het gebouw in particuliere handen.
Wat is het even huisnummer van de voormalige school. Dit getal vormt G.
Waterhuizen, het Winschoterdiep en de scheepsbouw zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Het Winschoterdiep dankt zijn ontstaan aan de venen. Het werd gegraven om de stad Groningen met de venen in verbinding te stellen. Aan de zuidwest-zijde van het diep bevinden zich de lage graslanden, waardoor de Hunze en de Oostermoerse Vaart of Drentse Diep kronkelen.
Al in de 17e eeuw stonden in Waterhuizen een tweetal huizen, waaronder het huis van de opzichter voor de turfgraverij. De plaats dankt zijn naam aan het feit, dat het in de herfst en winter geheel door water omgeven was. Toegang tot de plaats was alleen via boot mogelijk. Huizen werden daarom zoveel mogelijk op een hoogte gebouwd, die in de herfst en winter als het ware eilandjes vormden. In de 19e eeuw werd Waterhuizen flink uitgebreid mede door de aanleg van een aantal scheepstimmerwerven. Waterhuizen was hier, vanwege zijn lage landen en flink vaarwater, bij uitstek geschikt voor.
De scheepsbouw aan het Winschoterdiep dankt zijn ontstaan aan de turfgraverij. Vroeger bestond een groot deel van Groningen uit woeste grond, in de vorm van hoog- en laagveen, die een rijke voorraad aan brandstof bevatte. Om het veen te ontginnen werden kanalen door het veen gegraven, waarlangs het verkregen turf naar elders werd vervoerd. Vervoer van goederen was toendertijd slechts mogelijk per schip. Het ligt voor de hand, dat naast de zich steeds verder uitbreidende turfgraverij, de scheepsbouw moest ontstaan en het vervoersmiddel voor de turf ter plaatse vervaardigd werd. Rond 1900 werd de houten scheepsbouw langzamerhand vervangen door de ijzeren scheepsbouw, wat een grote omschakeling betekende. Opdrachtgevers uit de hele wereld meldden zich aan het Winschoterdiep. Waterhuizen werd bekend over de hele wereld.
De volgende aanwijzing kun je vinden op ongeveer 280 meter 125 graden (true North) ten opzichte van waypoint 7 (goed uitkijken op de weg erna toe!).
Waypoint 8
Je staat nu voor de voormalige scheepswerf van Van Diepen, nu bekend onder een andere naam. Waterhuizen vormde eens een bloeiende gemeenschap, maar heden ten dage is daar niet veel meer van te merken. Huizen werden afgebroken en werven stopten ermee, vanwege de moordende concurrentie vanuit het Verre Oosten en Oost Europa. De radiotelegrafist Sergeant Arthur Ronald Mason van de hiervoor genoemde Whitley kwam vlak naast de werf Van Diepen met zijn parachute aan de grond.
In de directe nabijheid van waypoint 8 staat een verkeersbord (een 'verbodsbord'); onder dit bord hangt een rechthoekig bord. Hierop staan twee voertuigen en een woord. Neem van dit woord de letterwaarde van de achtste letter (volgens A=1, B=2). Dit vormt H.
Waypoint 9
N53 11.0(G+12) E6 39.44(B-1)
Bij dit punt tref je een grijze brievenbus met een geschilderd huisnummer aan. Neem van het nummer het tweede cijfer. Dit vormt I.
De cache
Je kunt de cache vinden op het volgende coördinaat. Je hoeft niet te graven; een prikstok is niet noodzakelijk!!
N53 1(H-13).D(C-12)F E6 3(I). B(E-A-25)(G-25)
Succes!
Terugweg:
De leukste route terug naar de auto, waarlangs je onder meer een petgat tegenkomt, gaat via:
N53 11.006 E6 40.684
Gebruikte bronnen:
- De school en de geschiedenis van Waterhuizen, diverse auteurs, 1987, Bedum
- Gevleugeld verleden, Ab A. Jansen, 1976, Baarn
Mijn dank gaat uit naar:
- De familie Westerdiep (voor alle informatie over Westerbroek)
- De Vereniging Natuurmonumenten voor het mogen plaatsen van de cache