Sami nad samą Samą EarthCache

SAMI NAD SAMĄ SAMĄ

ALONE OVER SAMA

Miejsce, do którego dotarłeś, to szeroka dolina niewielkiej rzeki Samy. Ten spokojny i zaciszny zakątek prezentuje rzeźbotwórczą siłę wód płynących, zarówno współczesnej Samy, jak i dawnych rzek lodowcowych.

Dolina otoczona jest wyniosłymi wzgórzami (fig. 1) zbudowanymi z piasków i żwirów wodnolodowcowych, pokrywających gliny zwałowe, stanowiące trzon wzniesień. Osady te są rezultatem obecności pokrywy lodowej oraz działalności wód roztopowych ostatniego zlodowacenia (północnopolskiego). Gliny zwałowe stanowią pozostałość materiału skalnego transportowanego przez lodowiec. Osad ten składa się głównie z bardzo drobnych minerałów ilastych, którym towarzyszą okruchy skalne grubszych frakcji – piaski, żwiry, jak również dużych rozmiarów głazy narzutowe. Po wytopieniu mas lodowych materiał ten zdeponowany został na skałach podłoża. Częściowe przykrycie glin pokrywami piasków i żwirów wodnolodowcowych świadczy natomiast o dalszym topnieniu i  wycofywaniu się lądolodu w kierunku północnym, skąd napływały ogromne ilości wód roztopowych transportujących i osadzających okruchy skalne. 

Fig.1. Wzgórza nad doliną Samy, prawy brzeg, autor: A. Skowronek
 

Najważniejszą formą otaczającego krajobrazu jest rozległa dolina (fig. 2, 3). Jaki czynnik jest odpowiedzialny za jej ukształtowanie? Czy dokonała tego sama Sama? Nie do końca. Pierwotnie obniżenie to zostało utworzone przez podlodowcowe rzeki płynące pod wysokim ciśnieniem hydrostatycznym, dzięki czemu podłoże skalne ulegało intensywnej erozji i pogłębianiu. Formy powstałe w ten sposób nazywane są rynnami polodowcowymi, charakteryzują się wydłużonym kształtem i znaczną głębokością. Jednak dlaczego rynna ta nie została zasypana osadami morenowymi i wodnolodowcowymi w trakcie topnienia i wycofywania się lądolodu? Otóż w utrwaleniu ich morfologii pomocne okazały się stagnujące w ich obrębie bryły tzw. martwego lodu, które po późniejszym wytopieniu odsłoniły zakonserwowaną rzeźbę zagłębienia.

Fig. 2. Dno doliny Samy, widok z zapory Zbiornika Radzyny, autor: A. Strzelecka

Fig.3. Turzycowisko w dolinie samy, autor: A. Strzelecka
 

Tak ukształtowany krajobraz został w holocenie (w okresie polodowcowym) sprytnie wykorzystany przez rzekę Samę, która zajęła utworzoną wcześniej rynnę. Wody znów popłynęły doliną. O ile w czasach zlodowacenia przepływ wód odbywał się z północy na południe, tak współczesna rzeka podąża w kierunku przeciwnym, do ujścia w Warcie. Dziś Sama wydaje się być niewielkim i leniwym ciekiem, konformistycznie podążającym wcześniej wytyczonym szlakiem (fig. 4).

Fig.4. Rzeka Sama i jej dolina, widok z zapory Zbiornika Radzyny, autor: A. Skowronek
 

Lecz i ta niepozorna rzeka posiada swoja siłę, czego dowodem są ślady wezbrań i innej działalności rzecznej w dnie doliny oraz rozległe osuwiska… w obrębie których właśnie stoisz (fig. 5).

Fig.5. Osuwiska na stokach lewego brzegu Samy, autor: A. Skowronek
 

Osuwisko to forma terenu powstała poprzez przemieszczanie materiału skalnego w dół stoku, wzdłuż powierzchni poślizgu. Klasycznie ukształtowane osuwisko posiada niszę osuwiskową z wyraźnie zaznaczającą się skarpą, strefę transportu oraz strefę akumulacji w formie jęzora osuwiskowego z czołem (tzw. koluwium). Dziś osuwiska nad Samą są słabo widoczne ze względu na ich wiek oraz pokrycie terenu gęstym lasem. Ich budowę pomoże Ci odkryć załączone zdjęcie terenu LIDAR (fig.6.), na którym możesz zauważyć wysoką skarpę główną, skarpy wtórne oraz jęzor, na którym umiejscowiona jest skrytka. Osuwiska te powstały poprzez erozyjne podcięcie zbocza meandrującym niegdyś nurtem Samy. Dodatkowym czynnikiem sprzyjającym mobilizacji gruntu mogły być intensywne i długotrwałe opady deszczu. Wiek tych osuwisk jest dziś trudny do ustalenia. Natomiast na podstawie pewnych przesłanek możemy wnioskować o stopniu jego aktywności, czyli możemy ocenić czy w dalszym ciągu dochodzi do osuwania się mas gruntu. O aktualnej aktywności osuwiska mogą świadczyć m. in. widoczne spękania gruntu, deformacje terenu, pochylenie drzew, a także zniszczenia w infrastrukturze. 

Fig.6. Zdjęcie LIDAR z rzeźbą powierzchni, źródło: www.geoportal.gov.pl

Dolina rzeki Samy to kolejny dowód na słuszność powiedzenia Owidiusza, że „kropla drąży skałę”. Rzeźbotwórcza działalność wody objawia się na wiele sposobów, zachodzi ze zmienną intensywnością oraz pozostawia różnorodne efekty. Niemniej jej wzajemne zmagania z materią skalną są nieustającym i jednym z najważniejszych procesów kształtujących oblicze Ziemi.
 

Przedmioty potrzebne do zdobycia skrytki

Mapa topograficzna lub mapa turystyczna, odbiornik GPS lub telefon z funkcją GPS
 

Aby zalogować EC musisz odwiedzić miejsce i przesłać odpowiedzi na pytania:

1. Biorąc pod uwagę funkcjonowanie pobliskiego zbiornika retencyjnego w Radzynach oceń, który proces – erozja czy akumulacja rzeczna – jest obecnie dominującym procesem rzeźbotwórczym w dolinie Samy. Uzasadnij swoją odpowiedź.
2. Na podstawie obserwacji cech takich jak spękania gruntu, zniszczenia infrastruktury, deformacje gruntu i szaty roślinnej, oceń czy osuwiska nad Samą są w dalszym ciągu aktywne. Dlaczego tak uważasz?
3. Spośród wymienionych, wskaż osad tworzący jęzor osuwiska w obrębie którego zlokalizowana jest skrytka: piasek, torf, ił.
4. Dołącz zdjęcie swoje lub swojego GPS w tej lokalizacji.

UWAGA! Do zalogowania tej skrytki EarthCache wymagane jest wysłanie odpowiedzi do zadań przez profil PIG_PIB. Logować można po wysłaniu rozwiązań, nie czekając na wiadomość z naszej strony. Logi bez wysłanych odpowiedzi będą kasowane w ciągu 14 dni.

The place you have already reached is the wide valley of the small Sama River. This quiet and peacefull corner presents the morphogenic power of flowing waters, both of present-day Sama and former glacial rivers.

The valley is surrounded by prominent hills built of fluvioglacial sand and gravel, covering glacial till that forms the core of this elevated area. These deposits are the result of the occurence of the ice cover and activity of its melt waters during the last glaciation period (Vistulian). Glacial tills are the remains of the rock material transported in the glacial body. This sediment mainly consist of very fine clay minerals, which are accompanied by coarser fractions: sands, gravels, as well as large erratic boulders. After ice masses disappearance, this material was deposited on the ground. Partial coverage of till with fluvioglacial sediments is the prove of further melting of the ice and its further retreat northwards. Huge amounts of melt waters flowing to the south were transporting and depositing sand and gravel particles. 

The most noticeable form of surrounding landscape is a vast valley. Which factor is responsible for shaping it? Is this a deed of the Sama River or there was another helpfull process? Originally this depression was created by subglacial rivers flowing under high hydrostatic preassure, thus the bedrock was intensively eroded and deepened. The landform created this way is called a tunel valley, it is characterised by elongated shape and considerable depth. But one question still remains: why this depression has not been covered with sediments during the process of ice cover retreat? Conservation of their morphology was possible thanks to the dead-ice lumps placed in the previously carved valley. After their later melting the preserved shape of the tunel valley was revealed. 

The landform created this way has been in the Holocene cleverly used by waters of the sama River. However, during the glaciation the water flow direction was from north to south. Present-day river takes the opposite course, to the mouth in the Warta River in the north. Today, Sama seems to be a small and lazy watercourse, conformistically following the previously marked trail. But this inconspicuous river also has its power, as evidenced by extensive landslides … you are currently standing within.

A landslide is a form created by displacement of the ground material down the slope, along especially vulnerable area called slip surface. The typically shaped landslide consist of a niche with a clearly marked scarp, a transport zone and an accumulation zone in the form of lobe. Currently, landslides on the Sama River are hardly visible due to their age and coverage by very dense vegetation. But their morphology may be identified by the use of the area’s LIDAR picture (fig.1.), revealing the details such as main scarps, secondary scarps and the lobe, where the cache is located on. These landslides were formed by erosive undercut of the slopes by the meandering Sama River. Intensive and long-lasting rainfall could be an additional factor conductive to ground mobilization. Age of the landslides is difficult to determine today. Nevertheless, on the basis of certain premises, we can conclude about the degree of their activity, what means that we can asses whether the displacement of the ground material is a still occuring process.  The current landslide activity can be proved by visible ground cracks, terrain deformation, leaning of the trees towards the slope, as well as damage to the infrastructure.

The Sama River valley is an another evidence of the truthfullnes of Ovid’s words, saying that „a drop is cutting a rock”. The geomorphic activity of water may be manifested in many ways, may occur with varying intensity and may result in different effects. Nevertheless, the mutual struugle between water and rock matter is a continuous and one of the most important process shaping the face of the Earth. 
 

Items needed to get the EC:

Topographic map or tourist map, GPS receiver or telephone with GPS function
 

To log the EC you need to visit the place and send answers to the questions:

1. Considering the functioning of the nearby retention reservoir in Radzyny, assess which process - erosion or river accumulation - is currently the dominant sculptural process in the Sama Valley. Justify your answer.
2. Based on observations of features such as soil cracks, infrastructure damage, soil and plant cover deformations, assess whether landslides on the Sama River are still active. Why do you think so?
3. Among these, indicate the sediment that forms the landslide tongue within which the cache is located: sand, peat, silt.
4. Attach photos of your GPS or yourself during looking for the place.

WARNING! To log this EC you have to send the answers to PIG_PIB profile. You can log after sending the answers, without waiting for our reply. Logs without answers will be deleted within 14 days!

Literatura / References:

1. Instrukcja opracowania Mapy osuwisk i terenów zagrożonych ruchami masowymi w skali 1: 10 000, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 2008
2. W. Gogołek, 1990, Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, Arkusz Szamotuły (432), Państwowy Instytut Geologiczny, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa
3. W. Gogołek, 1992, Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, Arkusz Szamotuły (432), Państwowy Instytut Geologiczny, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa
4. R. K. Borówka, 2001, Nasza Ziemia – Budowa Ziemi bez tajemnic, Wydawnictwo Kurpisz, Poznań
    

Grafika w tle / Background graphics: Ilustracja  pochodzi z domeny publicznej (źródło: Pixabay.com) / Public domain (Pixabay.com)

Masz pytania? Napisz do nas! Kontakt: geocaching@pgi.gov.pl