Beskid Wyspowy. Na pierwszym planie Ćwilin i Śnieżnica
[PL]
Beskid Wyspowy:
Beskid Wyspowy - jest to obszar Karpat fliszowych ciągnący się od Jordanowa do Nowego Sącza. Kartpaty fliszowe, jak sama nazwa wskazuje, zbudowane są z fliszu - czyli naprzemianległych morskich skał osadowych w postaci zlepieńców, piaskowców i łupków. Z kolei Beskid Wyspowy swą nazwę zawdzięcza charakterystycznym wysokim, izolowanym szczytom, które wyglądają jak wyspy. Wrażenie to szczególnie jest spotęgowane, gdy w dolinach zalega mgła, a pojedyncze wierzchołki wystają ponad nią.
Flisz karpacki na stokach Łopienia
Ta charakterystyczna rzeźba terenu jest wynikiem pofałdowania warstw skalnych, oraz różnej ich odporności na wietrzenie. Pofalowane w wyniku fałdowania warstwy skalne wyginają się ku górze (tzw. antyklina) i ku dołowi (tzw. synklina). Kiedyś miałem duże kłopoty ze spamiętaniem, która forma to antyklina, a która to synklina. Zrobiłem więc sobie pewien rysunek, który na zawsze utkwił mi w głowie. Zamieszczam go poniżej - dzięki niemu bez problemu spamiętasz, jak wygląda antyklina, a jak synklina:
Pofalowana w ten sposób przez ruchy górotwórcze powierzchnia, w swojej górnej części zbudowana była z bardzo odpornych piaskowców magurskich, nieco niżej ze średnio odpornych tzw. warstw hieroglifowych, a jeszcze niżej z mało odpornych łupków pstrych. Sytuację tę ilustruje etap A na rysunku zamieszczonym poniżej.
Powierzchnia ta przez cały czas ulegała niszczeniu. Niszczące procesy geomorfologiczne działają w ten sposób, że dążą do wyrównania powierzchni, niwelując wszelkie wypukłości. Najszybciej zatem niszczeniu ulegały wypukłe antykliny. W ten sposób w obrębie antyklin wierzchnia warstwa odpornych piaskowców magurskich uległa zniszczeniu, podczas gdy w obrębie synklin wciąż jeszcze trwała. Doprowadziło to do powstania tzw. powierzchni zrównania, czyli w miarę wyrównanej, pochyłej powierzchni terenu. Taka powierzchnia tworzy się w czasie spokoju tektonicznego, czyli w czasie, gdy teren nie podlega ruchom górotwórczym. Echem istnienia takiej powierzchni w Beskidzie Wyspowym jest podobna wysokość jego wierzchołków, których wysokość maleje ku północy - tak samo, jak pochylona była znajdująca się tu powierzchnia zrównania. Ten moment w ewolucji rzeźby Beskidu Wyspowego przedstawia sytuacja B z rysunku poniżej.
W wyniku całkowitego zniszczenia wierzchniej, odpornej warstwy piaskowców magurskich w obrębie antyklin, na powierzchni ukazały się mniej odporne na niszczenie warstwy skalne. Po etapie spokoju tektonicznego, podczas którego utworzyła się powierzchnia zrównania, nastąpiły kolejne ruchy górotwórcze, prowadzące do wypiętrzania terenu. To spowodowało wzmożenie erozji, na którą szczególnie podatne były mniej odporne warstwy skalne. W wyniku tych procesów w miejscach wypukłych antyklin powstały głęboko wcięte doliny, a pierwotne wklęsłe synkliny stanowią obecnie grzbiety górskie. Ilustruje to etap C na zamieszczonym niżej schemacie.
Tego typu sytuację, w której wypukłe struktury geologiczne stają się wklęsłymi formami terenu i na odwrót - wklęsłe struktury geologiczne stają się wypukłymi formami terenu, nazywamy inwersją rzeźby. Opisany powyżej proces ilustruje poniższy uproszczony schemat:
Schemat powstawania inwersji rzeźby
Można to sobie także wyobrazić, patrząc z miejsca, gdzie znajduje się EarthCache, w kierunku zachodnim. Na pierwszym planie widać sąsiadujące ze sobą góry Ćwilin i Śnieżnicę, oraz znajdującą się pomiędzy nimi przełęcz Gruszowiec. Jeśli oczami wyobraźni "wypełnimy" obniżenie terenu pomiędzy wierzchołkami, uzyskamy przybliżony obraz fragmentu powierzchni zrównania, jaka kiedyś tu istniała. Jeśli teraz dodamy drugie tyle materiału i "usypiemy" górę na tej płaskiej powierzchni, uzyskamy przybliżony obraz pierwotnej, pofałdowanej powierzchni terenu.
Łopień:
Beskid Wyspowy jest jednym z najciekawszych miejsc w Polsce do obserwacji skutków inwersji rzeźby oraz zrozumienia powstawania tego zjawiska. Góra Łopień posiada wysokość 961 m n.p.m., zaś jej wysokość względna przekracza nawet 550m. Te wysokości są typowe dla wierzchołków Beskidu Wyspowego. Na górze Łopień możemy ponadto obserwować wiele innych zjawisk charakterystycznych dla gór fliszowych. Na stromych stokach Łopienia powstały osuwiska skalne, w których rozwinęły się jaskinie osuwiskowe - w tym jedna z większych w Beskidach Jaskinia Zbójecka w Łopieniu. Ich powstanie jest wynikiem podatności skał fliszowych na osuwanie, oraz stromych stoków ułatwiających ten proces.
W takcie ruchów górotwórczych, warstwy skalne, prócz fałdowania, ulegały rozerwaniu i przemieszczeniu względem siebie. Taką strukturę geologiczną nazywamy uskokiem. Jeden z najwyraźniejszych uskoków w obrębie Łopienia przechodzi w pobliżu jego wierzchołka i jest widoczny w załamaniu terenu, w którym odsłaniają się wychodnie skalne, przy których zlokalizowany jest niniejszy EarthCache. Uskok ten przebiegana linii NNW-SSE.
Uproszczona budowa geologiczna góry Łopień
W obrębie skał fliszowych możemy także obserwować regularną sieć pionowych spękań. Podczas ruchów górotwórczych i towarzyszących im fałdowań oraz przesunięć tektonicznych (uskoków), skały poddawane są ściskaniu i rozprężaniu. W wyniku działania tych sił powstają w skałach pęknięcia, które charakteryzują się uporządkowanym ułożeniem geometrycznym względem siebie. Można je określić jako zdolność danej skały do pękania wzdłuż określonych kierunków. Taki regularny zbiór spękań i szczelin w obrębie skały nazywamy ciosem. Szczeliny ciosowe najczęściej nadają kształt i przebieg ścianom form skalnych i korytarzom jaskiniowym powstałych w skałach fliszowych.
EarthCache:
Twoim zadaniem jest wejść na górę Łopień i udać się pod wskazane współrzędne, gdzie znajdują się wychodnie skalne, oraz skąd rozpościera się widok na inne szczyty Beskidu Wyspowego. Aby zaliczyć znalezienie tego EarthCache, musisz odpowiedzieć na zamieszone poniżej pytania, oraz przesłać je do mnie za pomocą formularza kontaktowego. Wpis o znalezieniu możesz umieścić zaraz po wysłaniu do mnie pytań - jeśli odpowiedzi będą błędne, skontaktuję się z Tobą.
1. Współrzędne wskazują na piaskowcowe wychodnie skalne ciągnące się w formie niewysokiej ściany skalnej. Jaka jest szerokość oraz wysokość tej formy?
2. Ściana ta ma powierzchnię nieregularną, poszarpaną, co wynika z innego kierunku jej przebiegu w stosunku do ułożenia szczelin ciosowych w piaskowcu. Podejdź do płaskiego fragmentu ściany, który zeszpecony został napisami z białej farby. Ta pionowa, płaska powierzchnia to jedna ze ścian szczeliny ciosowej. Zmierz za pomocą kompasu jej przebieg. Następnie zmierz generalny przebieg całego urwiska skalnego. Podaj kierunki tych linii. Który z nich nawiązuje do przechodzącego przez Łopień uskoku tektonicznego o przebiegu NW-SE?
3. W obrębie piaskowca widać wyraźnie jego warstwowanie. Znajdź płaski fragment skały, na którym wyznaczyć można kierunek, ku któremu warstwy są pochylone (tzw. upad). Zmierz ten kierunek za pomocą kompasu. Możesz położyć na skale coś okrągłego, lub polać ją niewielką ilością wody i zobaczyć w jakim kierunku przedmiot/woda się przemieści. Podaj ten kierunek, oraz spróbuj określić, czy warstwy te są fragmentem antykliny, czy synkliny.
4. Przyjrzyj się warstwowaniu tego piaskowca. Czy poszczególne warstwy są zbudowane z jednorodnego materiału skalnego, czy może zaznaczają się tam różnice (występują warstwy zlepieńców i łupków)? Jak sądzisz, jaki to ma wpływ na odporność tych skał?
5. Najwyższym szczytem Beskidu Wyspowego jest Mogielica, która znajduje się bezpośrednio na północ od Łopienia. Zakładając, że wierzchołki obu tych gór łączyła kiedyś płaska powierzchnia zrównania, oblicz jakie było jej średnie nachylenie (zaokrąglając do pełnych stopni). Do uzyskania niezbędnych do obliczeń danych przydatna może być mapa okolic, która znajduje się w pobliżu szczytu Łopienia (waypoint MAPA).
6. Zadanie opcjonalne - nie musisz go wykonywać, ale będzie mile widziane. Zrób zdjęcie widocznych z Łopienia innych szczytów Beskidu Wyspowego, tak, aby widać było jego "wyspowość" i zamieść je w logu internetowym.
