Geschiedenis
Brug I en brug II
De eerste draaibrug werd tegelijk met de opening van de spoorlijn tussen Zaandam en Amsterdam in gebruik genomen, in 1878. Door de toename van het scheepvaartverkeer werd verbreding van het kanaal noodzakelijk, en daarmee ook een nieuwe, grotere en hogere draaibrug. Deze werd gebouwd tussen 1903 en 1907. Een lange aanloop op een dijk was nodig om het hoogteverschil met een niet te grote helling te overwinnen.
Duitse explosieven
In de nacht van 26 op 27 september 1944 zwommen twee mannen van het verzet, tevens lid van de Zaanse zwemvereniging Neptunus, Jaap Boll en Remmert Aten, naar de middenpijler van de brug, waar de Duitsers 400 dozen met ieder 3 kilo explosieven hadden aangebracht met de bedoeling de brug deels open te draaien en dan te laten ontploffen. Na enkele uren waren de explosieven tot zinken gebracht. Later kwam wat verpakkingsmateriaal bovendrijven waardoor de Duitsers het ontdekten. Ze brachten wederom explosieven aan, waarna Remmert Aten er weer heen is gezwommen. De Duitsers hebben pas na de oorlog gehoord dat de verzetslui geen gebruik van een bootje hadden gemaakt.
Halte Hembrug
Ten noorden van de brug kwam halte Hembrug te liggen. Deze was vooral bedoeld voor medewerkers van een naastgelegen drietal fabrieken: ten westen van het spoor lag de Norit-fabriek, die anno 2012 nog in bedrijf is. Het stationnetje werd in 1982 gesloten, anticiperend op het aanstaande verdwijnen van de brug. Aan de oostkant waren de voormalige Gereedschapswerktuigenfabriek "Hembrug" en het toenmalige staatsbedrijf "Artillerie-Inrichtingen" - de latere munitiefabriek Eurometaal, gevestigd. Wegens afnemende vraag naar wapentuig sloot laatstgenoemde de deuren in 2003. Het gehele (140 ha grote) Hembrugterrein, waarop de gesloten industrieën lagen, heeft inmiddels de status van monument met inmiddels een eigen "Hembrugmuseum" en zal in de nabije toekomst worden herontwikkeld tot een multifunctioneel complex met woon-, werk- en cultuurvoorzieningen, dat de naam 'Nieuw Hembrug' gaat dragen.
Op weg naar het einde
In aanvaring met de scheepvaart
Tweemaal werd de Hembrug ontwricht door een botsing van een uit de koers geraakt schip; dergelijke aanvaringen, maar dan meestal zonder ernstige schade, kwamen wel vaker voor. Na de laatste grote botsing - door het Amerikaanse kraanschip Choctaw II, op 20 oktober 1974 - bleef de brug ook na herstel een lichte kromming vertonen. En hoewel er al sinds de jaren '20 sprake was van substitutie door een tunnel, werd pas na dat laatste ongeval de absolute noodzaak onderkend de Slagboom van de Amsterdamse haven te vervangen, aangezien die duidelijk een steeds groter obstakel werd voor het groeiende scheepvaart- en spoorwegverkeer.
Hemtunnel
Daarom werd ter vervanging de Hemtunnel gebouwd, die in gebruik kwam in 1983. De laatste treinrit over de Hembrug werd gemaakt op 27 mei van dat jaar. Nadat de brug eerst nog een tijdje ongebruikt open stond werd met de definitieve sloop ervan in het najaar van '83 een aanvang gemaakt. Er is nog een discussie gevoerd over de monumentwaardigheid van de brug en of deze zou moeten leiden tot behoud, zoals later gebeurde met De Hef in Rotterdam. Helaas voor de Hembrug en de minnaars van cultureel erfgoed trokken de pragmatici aan het langste eind en zo werd besloten dat de brug gesloopt zou worden en bovendien niet elders opnieuw zou verrijzen.
Afbraak van de brug
Die afbraak is gefaseerd en over een ruime tijdspanne uitgevoerd. Hoewel het staal al binnen een maand was verwijderd, werden de brugpijlers pas in het voorjaar van 1985 onder grote publieke belangstelling opgeblazen. Andere onderdelen zijn om even onbekende redenen zelfs nog langer bewaard gebleven. Zo werd het grootste gedeelte van de dijklichamen niet eerder dan aan het eind van de jaren '80 afgegraven, maar was er anno 2011 pas echt niets meer van terug te vinden. Een landtong aan de Amsterdamse kant waarop langs het brugtalud een weg lag werd van zijn asfalt ontdaan, maar bleef verder een kwart eeuw ongemoeid achter, als een kleine ruigte met hoog opschietend gras. Deze opstopper voor de scheepvaart werd pas in het voorjaar van 2008 door graafmachines geveld. Daarmee is feitelijk het enige dat nu nog rest van de Hembrug een stuk spoor aan de Amsterdamse kant. De lijn is namelijk niet geheel in onbruik geraakt; het traject tussen de Zaanstraat en de Hemweg is grotendeels in gebruik gebleven als goederenspoor naar de Westhaven.
Herinnering
Een deel van de draaischijf van de Hembrug is bewaard gebleven en stond als monument opgesteld bij het NS-station van Zaandam. Zij is verwijderd vanwege de herinrichtingswerkzaamheden van het stationsgebied rond de Provinciale weg N203: de bouw van het nieuwe gemeentehuis van Zaanstad, woningen, een hotel en een bioscoop. Het monument staat voorlopig op de gemeentewerf van Zaanstad en zal in de toekomst op het heringerichte Hembrugterrein worden teruggezet (Van Ritbergen 2008).