Barokowy kościół świętego Michała Archanioła i świętego Stanisława na Skałce wznosi się ponad bulwarami, tuż nad Wisłą na niewielkim wzgórzu zbudowanym z białych jurajskich wapieni.
Pierwszy, romański kościół stanął w tym miejscu już w XI wieku. Tu w 1079 roku, z rozkazu króla Bolesława Śmiałego zamordowano biskupa Stanisława ze Szczepanowa. Już w XII wieku jego szczątki, według legendy porąbane na kawałki i cudownie zrośnięte po śmierci, przeniesiono na Wawel. W XIII wieku Stanisława ogłoszono świętym i uznanym za patrona Polski. W XIV wieku nową gotycką świątynię wzniósł Kazimierz III Wielki. Od 1472 roku pieczę nad nią sprawuje sprowadzony przez Jana Długosza zakon św. Pawła Pierwszego Pustelnika. Kościół zniszczony w czasie najazdu szwedzkiego zburzono do fundamentów, w jego miejsce w latach 1733–1751 wzniesiono barokowy, według projektów Antoniego Müntzera, zmienionych przez Antonio Solariego. W ołtarzu głównym kościoła znajduje się obraz Michała Archanioła z 1758 roku, dzieło Tadeusza Kuntzego. W ołtarzu św. Stanisława umieszczono obraz świętego z XVII wieku i jego relikwię.
W pobliżu kościoła znajduje się sadzawka św. Stanisława zwaną Kropielnicą Polski, prawdopodobne miejsce pogańskich obrzędów. Jak mówi legenda, porzucono przy niej zamordowanego Stanisława. Na środku sadzawki, z barokową, kamienną obudową z XVII wieku, stoi posąg biskupa z XVIII wieku.
Biskupa Stanisława kanonizowano w 1253 roku. W 750 rocznicę kanonizacji papież Jan Paweł II podniósł kościół do rangi bazyliki mniejszej. Najważniejsze święto w sanktuarium to 8 maja, dzień procesji z relikwiami św. Stanisława z Wawelu na Skałkę.
Bazylika jest też panteonem narodowym. W znajdującej się pod kościołem Krypcie Zasłużonych, projektu Teofila Żebrawskiego z lat 1876–1880, pochowano wielu zasłużonych Polaków. Szczątki Jana Długosza, którego w 1480 roku pochowano w katedrze wawelskiej, w 1792 roku przeniesiono na Skałkę, a w 1880 roku umieszczono w sarkofagu w krypcie. Leżą tu między innymi również: malarz i dramatopisarz Stanisław Wyspiański, poeta Czesław Miłosz, malarz Jacek Malczewski oraz muzyk i kompozytor Karol Szymanowski.
W klasztorze białych mnichów obowiązuje klauzura. W klasztornej bibliotece zachowały się bezcenne dokumenty, księgi i inkunabuły.
Kościół i klasztor Paulinów na Skałce, związany z nim kult św. Stanisława oraz legendy o biskupie-męczenniku, wpłynęły na twórczość Stanisława Wyspiańskiego. Temu miejscu artysta poświęcił kilka prac malarskich i opisał je w dramatach „Bolesław Śmiały oraz „Skałka”. Na płótnach artysta uwiecznił również sadzawkę z figurą biskupa.
[EN]
The baroque church of Saint Michael the Archangel and Saint Stanislaus on Skałka rises above the boulevards, right on the Vistula River, on a small hill made of white Jurassic limestones.
The first Romanesque church was erected in this place in the 11th century. Here in 1079, on the order of king Bolesław the Bold, bishop Stanisław of Szczepanów was murdered. Already in the 12th century, his remains, according to legend, chopped into pieces and miraculously fused after death, were transferred to Wawel. In the 13th century, Stanisław was proclaimed a saint and recognized as the patron saint of Poland. In the 14th century, a new Gothic temple was built by Casimir III the Great. Since 1472, it has been under the care of the Order of St. Paul the First Hermit. The church, destroyed during the Swedish invasion, was pulled down to its foundations, in its place in the years 1733–1751 a baroque one was erected, according to the design of Antoni Müntzer, and changed by Antonio Solari. In the main altar of the church there is a painting of Archangel Michael from 1758, the work of Tadeusz Kuntze. In the altar of St. Stanislaus, a picture of the saint from the 17th century and his relic were placed.
There is a pond of St. Stanisław, known as the Polish Stranger, a probable place of pagan rituals. According to the legend, the murdered Stanisław was abandoned next to it. In the middle of the pond, with a Baroque stone casing from the 17th century, there is a statue of a bishop from the 18th century.
Bishop Stanisław was canonized in 1253. On the 750th anniversary of the canonization, Pope John Paul II elevated the church to the rank of a minor basilica. The most important holiday in the sanctuary is May 8, the day of the procession with the relics of St. Stanisław from Wawel to Skałka.
The basilica is also the national pantheon. Many distinguished Poles are buried in the Crypt of Merit, located under the church, designed by Teofil Żebrawski from 1876–1880. The remains of Jan Długosz, who was buried in the Wawel Cathedral in 1480, were transferred to Skałka in 1792, and in 1880 they were placed in a sarcophagus in the crypt. Also located here are: the painter and playwright Stanisław Wyspiański, the poet Czesław Miłosz, the painter Jacek Malczewski and the musician and composer Karol Szymanowski.
There is an enclosure in the monastery of white monks. In the monastery library, priceless documents, books and incunabula have been preserved.
The Pauline church and monastery in Skałka, the cult of St. Stanisław and the legends about the bishop-martyr influenced the work of Stanisław Wyspiański. The artist devoted several paintings to this place and described them in the plays "Bolesław Śmiały and" Skałka ". The artist also depicts a pond with a figure of a bishop on the canvases.
