Brzesko: miejsca, których już nie ma
Brzesko to niewielkie miasto o ciekawej historii i wielu atrakcyjnych turystycznie miejscach. Odnaleźć w nim można wiele pięknych obiektów, interesujących detali, urokliwych zakamarków. To, co ciekawe skrywa się także w historycznej przeszłości miasta – nie zawsze jednak łatwo jest dostrzec ślady tych miejsc czy wydarzeń na pierwszy rzut oka. O miejscach, których już nie ma w Brzesku – zniknęły w toku dziejów lub zmieniły swoją funkcję, lecz są częścią jego dziedzictwa i wciąż pozostają w pamięci mieszkańców i mieszkanek, opowiada ścieżka geocachingowa, w której powstawaniu oni sami wzięli udział.
#9 Brzeskie synagogi
Chociaż Brzesko było przed wojną maleńkim miasteczkiem, znajdowały się tu cztery murowane synagogi, jedna drewniana i kilka mniejszych domów modlitw.
Synagoga Jichaka Lipschitza
Jedyne znane zdjęcie tej synagogi zostało zrobione w 1929 roku przez Schaje Weissa. W „Kronikach miasta Brzeska” Jana Burlikowskiego można przeczytać: „Trzecia murowana synagoga (…) stała przy placu Żwirki i Wigury. Po wojnie w budynku tym znajdował się magazyn PZGS. Został on w latach siedemdziesiątych zburzony przy regulacji placu jako stacji autobusów PKS”. Dobrze pamięta tę synagogę i jej rabina ocalały brzeski Żyd Dov Landau: „Ta synagoga w okolicach placu autobusowego, to była bożnica Jichaka Lipschitza, mówili na niego Wielopole rabbi. Podczas wojny on uciekł do Bochni. Jak była akcja, schował się w bożnicy. Było tam sporo ludzi, chyba znajdowała się na placu Zgody w Bochni. Widziałem, jak Niemcy rzucili do tej synagogi granaty. Wszyscy zostali zamordowani…”.
Synagoga Rabina Yitzhaka Lipschitza, 1929. Zdjęcie autorstwa Schaje Weissa. Okolice placu Żwirki i Wigury. Synagoga Jichaka Lipschitza znajdowała się w miejscu obecnego budynku banku PKO.
Zadanie: W języku polskim wymiennie z nazwą synagoga stosuje się także inną, pojawia się ona w cytacie z wypowiedzi Dova Landaua, ostatniego żyjącego Żyda ocalałego z brzeskiego getta, który podczas wielokrotnych wizyt w Brzesku dzieli się swoimi wspomnieniami z czasów dzieciństwa, by pomóc poznać bliżej przedwojenny wygląd miasta i życie jego żydowskich mieszkańców. Liczba liter w tym słowie będzie stanowić wartość A.
Drewniana synagoga
W Brzesku znajdowała się również modrzewiowa synagoga; stała w pobliżu dzisiejszego placu Kazimierza Wielkiego, niestety nie wiemy, jak wyglądała. Rabinem w tej synagodze był najpierw przewodniczący sądu rabinackiego w Brzesku Menasche Teitelbaum (1841-1905), a później jego syn Chaim (1882-1942).
Oto fragment inskrypcji z nagrobka Menasche Teitelbauma na brzeskim cmentarzu żydowskim:
Jego dusza opuściła krąg cnotliwych
Jaka dusza nie będzie udręczona bo jego światło i prawość zostały zgaszone
Spędzał dni i noce zgłębiając Torę
Przez 25 lat nauczał ludzi swojej wspólnoty religii i prawa…
Zdjęcie macewy Menasche Teitelbauma oraz miejsce, gdzie niegdyś stała drewniana synagoga.
Zadanie: Przez ile lat, według inskrypcji z macewy, nauczał Menasche Teitelbaum? Wartością B będzie mniejsza z cyfr w tej liczbie.
Synagoga i mykwa przy ul. Puszkina
Obecna ul. Puszkina nazywała się przed wojną Łazienna, ponieważ mieściła się przy niej mykwa – rytualna żydowska łaźnia. Ten budynek i sąsiadujący z nim budynek synagogi wyglądają obecnie praktycznie tak samo, jak na zdjęciu z 1929 roku.
Mykwa (na pierwszym planie) i synagoga, 1929. Zdjęcie autorstwa Schaje Weissa.
Mykwa – to zbiornik z bieżącą wodą (źródlaną lub deszczową) do rytualnej kąpieli, oczyszczającego obmycia ludzi i naczyń. W Polsce mykwy umieszczano w osobnych budynkach, zazwyczaj w pobliżu budowli sakralnych, tak jak to miało miejsce w Brzesku.
Rabinem w stojącej tuż obok synagodze był Jechiel Wolf. To na tym jedynym ocalałym w Brzesku budynku synagogi w 2009 roku została umieszczona tablica upamiętniająca brzeskich Żydów zamordowanych w czasie II wojny światowej.
Od 1948 r. w budynku odkupionym od gminy żydowskiej mieściła się biblioteka publiczna, która w 2011 r. przeniosła się do nowo wybudowanego Regionalnego Centrum Kulturalno-Bibliotecznego w sąsiedztwie Ogródka Jordanowskiego. Będący jej własnością budynek użytkowany jest obecnie przez lokalne organizacje NGO.
W pobliżu (na rogu ul. Długiej i Puszkina) znajduje się budynek Talmud-Tora. Była to podstawowa szkoła religijna dla najbiedniejszych dzieci utrzymywana przez brzeską gminę żydowską.
Były budynek Talmud-Tora, niestety w bardzo zdewastowanym stanie.
Zadanie: W ilu językach zamieszczono napisy na tablicy? Ich liczba to wartość C.
Chasydzka synagoga przy ul. Berka Joselewicza
Zdjęcie tej synagogi (1929, Schaje Weiss) zostało podpisane przez autora jako „Nowy chasydzki sztibl”. Sztibl – to dom modlitwy chasydów (odłam judaizmu o charakterze mistycznym). Dov Landau wspominał, że to była bożnica rabina Mosze Lipschitza i to właśnie do tej synagogi stojącej na wysokim brzegu Uszwicy chodzili się modlić brzescy chasydzi, w tym jego rodzina.
Synagoga na ul. Berka Joselewicza, 1929. Zdjęcie Schaje Weissa. To samo miejsce obecnie. Przetrwał niewielki parterowy budynek po prawej od synagogi widoczny na zdjęciu z 1929 roku – przed wojną mieszkała w nim rodzina pradziadka Dova Landaua.
Zadanie: Odnajdź nazwę chasydzkiego domu modlitw i policz, ile ma liter – to Twoja wartość D.
Zebrane na podstawie tekstów i wizyt w miejscach, gdzie niegdyś stały brzeskie synagogi wartości A, B, C, D podstaw teraz do współrzędnych: N 49° 5|A+1|.01B′ E 20° CD.C80′ – tam znajdziesz skrytkę, a także ostatnie z miejsc, gdzie przed wojną w Brzesku znajdowała się synagoga.
Główna brzeska synagoga
Trudno powiedzieć, kiedy dokładnie powstała główna brzeska synagoga. Wiemy tylko, że od początku znajdowała się tuż przy Rynku. Na pewno stała już w roku 1847; była wtedy jednym z niewielu murowanych budynków w mieście.
Mapa Brzeska z 1847 roku. Na żółto są oznaczone drewniane budynki, na różowo – kamienne. Widać kościół św. Jakuba i synagogę po przeciwległej stronie Rynku. Fragment mapy ze strony szukajwarchiwach.gov.pl.
Podczas wielkiego pożaru 1904 roku, kiedy w Brzesku spaliło się około 400 domów, ucierpiały również kościół św. Jakuba i synagoga; jej odbudowa trwała wiele lat. Prace przy synagodze zostały ukończone dopiero w połowie lat 1930., a już na początku września 1939 roku Niemcy ją podpalili. „Jak Niemcy weszli, to widziałem z mojego okna, jak oni podpalili bożnicę. Wszyscy sąsiedzi przyszli do nas, patrzyli jak bożnica się pali i płakali. Pamiętam, to było we wrześniu…” (ze wspomnień Dova Landaua).
Zdjęcie wnętrza spalonej synagogi, 1939, z kolekcji Marka Sukiennika.
Rozbiórka ruin głównej brzeskiej synagogi, zdjęcie z „Kronik miasta Brzeska” Jana Burlikowskiego.
Teraz po tej pięknej synagodze została tylko pustka – ruiny synagogi zostały rozebrane po wojnie.
Przygotowano na podstawie materiałów przekazanych przez Stowarzyszenie Pamięć i Dialog. Wspólna historia, które zajmuje się przywracaniem pamięci o przedwojennej żydowskiej społeczności Brzeska i powiatu.
---
Seria skrytek opracowana przez pracownice i pracowników Powiatowej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Brzesku z udziałem seniorów, młodzieży i osób zainteresowanych lokalną historią podczas realizacji projektu „Geościeżka po miejscach, których już nie ma – warsztaty i gra terenowa wokół lokalnego dziedzictwa” sfinansowanego w ramach programu Moje miejsce na Ziemi.
Dla zdobywców kompletu skrytek z serii „Brzesko: miejsca, których już nie ma” przewidziano pamiątkowe medale (kilkadziesiąt sztuk, jeśli widzisz tę informację, znaczy, że są wciąż dostępne) i certyfikaty. Możliwość ich odbioru (przyznawane według kolejności zgłaszania się po odbiór) w bibliotece w Brzesku w godzinach jej pracy lub opcjonalnie o innej porze po indywidualnym ustaleniu w wiadomościach priv.
Skrytka zawiera logbook i coś do pisania, a także certyfikaty dla pierwszych 3 osób, które ją odnajdą. Na start wyposażona w trochę fantów i drewniaczków na wymianę. Umieszczona za zgodą właściciela obiektu. Zalecene szukanie w weekendy, a w ciągu tygodnia w godzinach późnopopołudniowych, wieczornych lub nocą.