Beschrijving: Kasteel van Hoogstraten / Gelmelslot
Voormalig kasteel van de heren van Hoogstraten, heden Penitentiair Schoolcentrum.
Domein van circa 70 hectare omvattende kasteel en aanpalende gebouwen, weiden en landbouwgronden, ingeplant aan de oever van de Mark in de onmiddellijke omgeving van de oude heerbaan. De moerassige gronden rondom vormden een natuurlijke verdediging. Het kasteel zelf is omgeven door de oude slotgracht, het volledige domein ten noorden en ten oosten door de Mark, ten zuiden en ten westen door grachten. Een kaarsrechte dreef, voorheen zogenaamd "Linden Dyk", voert van het kasteel naar de Sint-Catharinakerk (nu Lindendreef). De toegang tot het kasteel ligt nog steeds tegenover deze dreef.
Historisch overzicht. Mogelijk tot de 9de eeuw opklimmend kasteel ontstaan als houten woontoren met verdedigingsgracht gevoed door de Mark, volgens de legende opgericht door Gelmel, één van de aanvoerders van de Noormannen. Later fungerend als vooruitgeschoven bastion van het markgraafschap Antwerpen. Vermoedelijke verbouwing tot stenen slot eind 12de eeuw; in de eerste helft van de 15de eeuw in gotische stijl herbouwd door Jan IV van Kuik (+1442) en door twee omwallingen met bijhorende grachten beschermd. Na vererving in het bezit van de familie van Culemborg.
Tussen 1525 en 1540 werd in opdracht van de graven Antoon I de Lalaing en Elisabeth van Culemborg naar ontwerp van Rombout II Keldermans en in samenwerking met Domien De Waghemakere de omwalling aan veldzijde bebouwd met een zwaar poortgebouw en enkele torens, verbonden door vleugels; in de torens kon op enkele plaatsen geschut worden opgesteld; de omvangrijke vleugels die het poortgebouw flankeren kregen allicht ook een woonfunctie. Vóór deze nieuwe, op de omwalling gegroeide burcht lag de voorburcht met het oorspronkelijke slot. Het nieuwe kasteelcomplex, dat de functie van het oude slot overnam en onder Filips de Lalaing (1540-1555) werd voltooid, had de allures van een renaissanceslot. Tijdens de belegering door Maarten van Rossum, in 1542, bleef het ongedeerd. In 1568, onder Antoon II de Lalaing, werd het verbeurd verklaard, gevolgd door de restitutie aan de graven in 1576 bij de Pacificatie van Gent. Afgebrand in 1581 en door het beleg van 1603 ernstig in verval geraakt, werd het in 1615 enigszins hersteld; door de mogendheden onzijdig verklaard moesten de buitenversterkingen in 1618 worden gesloopt. Na de Vrede van Munster (1648) braken rustiger tijden aan, met plannen voor herstel in 1678, die vermoedelijk om financiële redenen niet werden uitgevoerd. Slechts één zaal en een tiental vertrekken staan vermeld in de inventaris, opgemaakt bij het overlijden in 1709 van rijngravin Maria-Gabriëla de Lalaing als laatste gravin van Hoogstraten van voornoemd geslacht, in 1659 gehuwd met wild- en rijngraaf Carolus-Florentinus van Salm.Haar achtjarige kleinzoon rijngraaf Niklaas-Leopold van Salm erfde haar eigendommen en titels; onmiddellijk werden door zijn voogd, A.M. Van Kessel, stappen ondernomen om het kasteel te laten herstellen. In 1719 huwde hij zijn verre nicht Dorothea van Salm. In 1729 brak er brand uit waarbij vooral de keuken zwaar werd getroffen. Na de dood van zijn schoonvader, in 1738, werd Niklaas-Leopold vorst van Salm, in 1740 hertog, in 1743 vorst van Salm-Salm. Er is sprake van brugherstellingen in 1743 en het uitgraven van nieuwe vijvers in 1750. Het neerhof werd na de brand van 1752 opgeknapt om er een jachthuis van te maken. Op het kruispunt van de 's Boschstraat en de oude weg tussen kasteel en watermolen - nu grondgebied Wortel -, werd een ijskelder aangelegd, gesloopt in 1918; de fundamenten ervan werden in 1971 gedeeltelijk blootgelegd. In 1768 werd het slot op de binnenplaats zwaar geteisterd door brand en niet meer herbouwd. Het kasteel, in 1796 door de Fransen aangeslagen, geplunderd en deels afgebroken, werd ingericht als gendarmeriekazerne en huisvesting voor de vrederechter. Het kasteel van Hoogstraten, sedert 1810 ingericht als bedelaarsoord, bleef staatseigendom. De dreef werd in 1817 publieke weg. Het "Bedelaarsgesticht van de Beide Nethen", opgericht bij decreet van Napoleon van 5/7/1808, was eerst ondergebracht in het afgeschafte dominicanenklooster in Mechelen; op 18/6/1810 werd het kasteel van Hoogstraten hiervoor ter beschikking gesteld. Na de overdracht aan de Belgische staat, verliet de militaire wacht het kasteel.
Een nieuwe kapel, nieuwe gevangenissen en kamers voor kloosterzusters werden voorzien in 1845 en de vroegere kazerne ingericht als gasthuis. Gasthuis en klooster werden in 1930 afgeschaft. In 1880 werd de Landbouwkolonie ingericht, in 1891 het Bedelaarswerkhuis omgevormd tot Toevluchtshuis met milder regime voor zwakke en zieke mannen en de vrouwenafdeling overgebracht naar Sint-Andries-Brugge. Van 1914 tot 1924 verbleven de zusters norbertinessen en zevenhonderd zenuwzieke patiënten uit Zoersel op het kasteel. Het Toevluchtshuis werd in 1929 afgeschaft; sedert 1931 fungeert het kasteel als Strafschool of Penitentiair Schoolcentrum.
Bron: De Sadeleer S. & Plomteux G. 2002: Inventaris van het cultuurbezit in België, Architectuur, Provincie Antwerpen, Arrondissement Turnhout, Kanton Hoogstraten, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen 16N4, Brussel - Turnhout. (Auteurs: Plomteux, Greet)
Ooievaarsnest
Als u rondkijkt ziet u wat verder ook een ooievaarsnest bij de gevangenis van Hoogstraten
Vrijwilligers van Natuurpunt Markvallei en gedetineerden van de gevangenis van Hoogstraten plaatsten samen een ooievaarsnest in het natuurdomein rond de gevangenis.
Ooievaars hebben een erg gevarieerd menu, dat voornamelijk bestaat uit slakken, regenwormen en grote insecten. Maar ook hagedissen, slangen, kikkers, padden en muizen zijn gesmaakte hapjes. Wanneer ze naar Afrika trekken om er te overwinteren, zijn sprinkhanen hun favoriete kostje.
De ooievaar is van nature een trekvogel. Een enkele blijft hier om te overwinteren, meestal gaat het dan om projectvogels die (nog) geen trekdrang ontwikkelden.
Om de ooievaar te beschermen, moeten we ernaar streven om het leef- en broedgebied van de vogel zo goed mogelijk te beschermen en te behouden. Vooral valleigebieden met typische gras- en hooilanden (en dus geschikt voedsel) zijn belangrijk.