Hieronder volgt een stuk over de geschiedenis van (het eiland) Candia of Kandia. We beginnen in 1707 met een vroege kaart waarop Candia staat afgebeeld. Dit is rond de tijd dat het Pannerdensch Kanaal in gebruik genomen wordt. Het Pannerdensch Kanaal bevindt zich tussen Doornenburg en Angeren en is zes kilometer lang en 135 m breed. Het Pannerdensch Kanaal werd tussen 1701 en 1709 gegraven, aanvankelijk als verdedigingslinie zonder verbinding met Rijn en Waal. Pas 20 oktober 1706 werden de doorgravingen te Arnhem aanbesteed met als doel de watertoevoer naar de IJssel en de Neder-Rijn veilig te stellen. Het oude bed van de Rijn staat sindsdien bekend als de Oude Rijn, één van de vele stromen met deze naam.
De formele oplevering van het bevaarbare kanaal was 14 november 1707, maar in feite had de natuur het kanaal al in de nacht van 19 op 20 augustus 1707 voor de scheepvaart geopend. Toen overstroomde een zomerkade die het water afhield van het kanaal in aanleg. 's Morgens daarna voer een Arnhemse schipper als eerste door het kanaal naar de Waal. In de beginperiode leidde de verruimde waterafvoer langs deze weg tot dijkdoorbraken en grote overstromingen.
Afbeelding 1, kaart van Passavant uit 1707.
De kaart uit 1707 van Passavant laat de aanleg van het nieuwe Pannerdensch Kanaal zien, waarvan de stroom op de kaart nog wordt afgesloten door een kade (afb. 1). Ten noorden van de huidige benedenmond van de Oude Rijn ligt een in 162 ontstane waard, die oorspronkelijk de Peppelgraafsweerd genoemd werd, maar sinds ongeveer 1675 als Kandia of Candia (= Kreta) bekend staat. Voor de verbinding van de waard (die politiek gezien als neutraal gebied beschouwd werd, omdat het noch tot Gelderland, noch tot Kleef behoorde) met de Overbetuwe enerzijds en het Ambt Lymers anderzijds, zorgde een voetveer dat door de pachter van Kandia werd bediend. Dit veer, dat meer voor de omwonenden dan voor de enige pachter en zijn familie van belang was, had echter geen officiële status. Het dateert vrijwel zeker al van voor 1795. Candia werd in 1648 in cultuur gebracht door de families van de Sande en Menthen. De Loowaard zelf staat niet op deze kaart. In de rivier liggen een aantal kribben.
Afbeelding 2, Caarte Figuratif van de doorbraak in den Spijksen Dijk Anno 1743.
Op de kaart uit 1744 van de doorbraak van de Spijkse dijk in 1743 (Afb. 2) staat Loowaard niet op. Aan de overzijde van de rivier, daar waar op de kaart van 1756 boerderij Scherpen Camp staat, is wel bebouwing met bomen ingetekend met de naam ‘Waard’ eronder. Er is een dam aangegeven door de noordelijke strang die langs het eiland Candia loopt.
Afbeelding 3, kaart 1756 (R.A.G. Rekenkamer 3).
Op afbeelding 3 (uit 1756) staat de havezate Loowaard weer wel, met bomen er omheen. De weg loopt over de dijk langs de zuidzijde van de havezate naar de rivier toe, maar er staat geen veerverbinding aangegeven. Die is er wel geweest, vanaf 1730 was er een clandestien veer van de Loowaard naar de Scherpenkamp, aan de overkant van de Rijn. In 1738 werd dit veer door de overheid verboden. Op deze kaart staat stroomafwaarts ook het eiland Bessem ingetekend, het latere Middelwaard. De hoofdstroom van de rivier loopt er aan de zuidkant langs, aan de landzijde zijn twee geulen te zien. Het Pannerdensch Kanaal is breder geworden. De Noordelijke strang rond eiland Candia heeft geen verbinding meer met de Oude Rijn. Er is een dijkdoorbraak geweest iets stroomopwaarts van de Oude Rijn, die is buitengedijkt.
Afbeelding 4, kaart van het Pannerdensch Kanaal en Spijk 1763.
Op de kaart van het Pannerdensch Kanaal en Spijk van 1763, herzien 1766, blijkt dat deze dijkdoorbraak het resultaat is van twee verschillende dijkbreuken, gedateerd 1733 en 1757. (afb. 4) In 1758 is er de Groote Inlaag-Dijk omheen gelegd, die een stuk verderaf van de Oude Rijn ligt, en er daarvoor zorgt dat de Loowaard nu direct aan de Oude Rijn grenst. Beschreef de Rijndijk op de kaart van 1744 nog een lange doorgaande lijn, op deze kaart zijn er dus nieuwe bochten ingekomen. De dunne stroom die de Oude Rijn met de Neder-Rijn verbindt, langs de zuidzijde van Candia, is begroeid met bomen.
Afbeelding 5, kaart H. van Hooff 1775.
Op de kaart van H. van Hooff uit 1775 is Kandia nog steeds bewoond (afb. 5). Het Pannerdensch Kanaal is even breed als de Neder-Rijn. Er staat geen weg naar of langs de havezate Loowaard meer ingetekend. De dijkdoorbraak van 1770, die de ‘waai van Boerman’ heeft achtergelaten staat vijf jaar later nog niet op deze kaart ingetekend.
Afbeelding 6: Kaart van de Gemeente Duiven, 1866. Bron: J. Kuyper, gemeenteatlas
Afbeelding 7, kaart van 1903.
Op de kaart van 1903 is te zien dat het steenfabriek terrein aanzienlijk is (afb. 7). De noordelijke strang rond Kandia slibt dicht en groeit aan Loowaard vast. Hij raakt begroeid met bos of griend. Kandia is geen eiland meer. Er is weer een pontverbinding: een voetveer van de steenfabriek naar Angeren. Van de steenfabriek naar Kandia loopt over de zomerkade een weg. Op een kaart uit 1932 loopt er zelfs een smalspoor van de steenfabriek naar het zuiden.
Afbeelding 8, topografische kaart van 1957.
Op de topografische kaart van 1957 staan nog meer haaghutten bij de steenfabriek, en waarschijnlijk ook een andere oven (afb. 8). Er zijn twee kribben met een haakse hoek in de rivier bij de fabriek verschenen. Het smalspoor loopt nu tot Kandia, waar klei gewonnen wordt ter hoogte waar nu een wilgenbos groeit. Kandia is niet meer bewoond.
Afbeelding 9, kaart uit 1972.
Op de kaart uit 1972 staan de gevolgen van de eerste ontzandingen (afb. 9). Die ontzandingen vinden plaats vanuit de noordelijke strang van Kandia in open verbinding met de rivier, en langs de Keel, de verbinding van de Nederrijn met de Oude Rijn, die afgesloten gaat worden door het net gebouwde gemaal. Met de aanleg van de Rijndijk tussen Duiven en Pannerden zullen de Rijnstrangen afgesloten worden van de Rijn. Dat is op deze kaart nog niet gebeurd. Het toevoerkanaal is wel al gedeeltelijk gegraven. Het is door deze ontzandingen dat amateur-archeologen overblijfselen uit de Romeinse tijd zullen vinden, die op hun beurt weer het beeld van de ‘kaart’ van Loowaard in de Romeinse tijd verandert.
Afbeelding 10, topografische kaart van 1977.
Op de topografische kaart van 1977 is te zien hoe snel de zandplas is uitgebreid. Het gemaal Kandia is in gebruik en de Rijnstrangen zijn afgesneden. (afb. 10).
Afbeelding 11, Betuweroute 1997.
Op de kaart die het traject van de aan te leggen Betuweroute laat zien (1997, afb. 11) is het hoogste element in de uiterwaard is nu de hoogspanningsleiding die door het gebied loopt, over de steeds groter wordende zandplas heen. De tunnel die onder het Pannerdensch Kanaal gegraven zal worden loopt door de zandplas (op het voormalige eiland Kandia) heen.
Afbeelding 12, lengteprofiel Betuweroute 1997.
Op een kaart van het lengteprofiel van de tunnel is te zien dat de plas te diep ligt om een tunnel doorheen te kunnen graven (afb. 12). Ontstond de plas door het winnen van zand, nu wordt er weer ander zand in teruggestort om een tunnel doorheen te kunnen boren. Ook het toekomstig dienstgebouw voor de tunnel staat al op deze kaart. Het komt net aan de andere kant van de nieuwe rijndijk te liggen. Een deel van het wilgenbos, ontstaan door afgravingen ten behoeve van de steenfabriek, zal hier voor worden omgezaagd.
De cache:
Op de coördinaten vindt u een informatiebord over Gemaal Kandia.
Op dit informatiebord staat alle informatie die u nodig heeft om de eindcoördinaten te berekenen.
De vragen:
In hoeveel ha op Duits grondgebied houdt Gemaal Kandia het water op peil (in hoeveelheden van 1000ha, dus de uitkomst is 1 getal) A=
Welk nummer heeft de stuwklep > B=
Welk nummer heeft de afsluitklep > C=
Hoeveel uur draaien de pompen gemiddeld per jaar (in hoeveelheden van 100, dus de uitkomst is 1 getal) D=
Per minuut pompt Gemaal Kandia een zwembad van hoeveel meter lengte leeg? (stapeltellen tot 1 getal) E=
Hoeveel weegt één elektromotor? (stapeltellen tot 1 getal) F=
De formule:
N51 54.(2xA)BC
E05 59.(CxD)EF