Skrytka nominowana w konkursie Polskie Geo-Laury 2020
Meandry
W dużym skrócie rzeka meandrująca to taka która tworzy liczne zakola, łachy (odsypy), a z czasem także starorzecza. Ten EC przedstawia proces powstawania i przyrostu meandrów z punktu widzenia geologii dynamicznej..
Nazwa Meander pochodzi od nazwy rzeki Meanderes w Turcji
Rzeki zaczynają meandrować (czyli tworzyć zakola) w środkowym i dolnym biegu. Tu nurt zwalnia, a erozja wgłębna charakterystyczna dla terenów górskich, zaczyna ustępować erozji bocznej. Rzeka zamiast pogłębiać swe koryto zaczyna coraz mocniej podcinać brzegi i wcinać się w krawędzie swej doliny. Jednocześnie znacznie wytracając energię zaczyna akumulować niesiony nurtem drobny materiał (iły, piaski) i gromadzić go w miejscach gdzie nurt jest najwolniejszy.
Rzeka zaczyna tworzyć zakole w miejscu gdzie prostolinijny brzeg zostaje w jakiś sposób naruszony. Wystarczy niewielki obryw ziemi, nora gryzonia wyłom nadbrzeżnego drzewa. Woda wpływa do nowopowstałego zagłębienia i wypłukując z niego drobny materiał pogłębia go dzięki czemu może przepływać szybciej. Im szybciej płynie tym więcej materiału wybiera… i zaczyna mocnej podcinać brzeg.
Jednocześnie nurt rzeki niejako „skręca” i zwalnia po przeciwnej stronie. Tam woda nie jest w stanie przenosić mułów i piasków i akumuluje je na dnie, stopniowo wypłacając koryto.
Woda przepływająca przez zakole po opuszczeniu go zachowuje stały moment pędu i podążając za wektorem wynikającym z krzywizny łuku z większą siłą napiera na przeciwległy brzeg. Innymi słowy na nurt rzeki działa siła odśrodkowa powodująca, że rzeka która raz zaczęła meandrować utrzymuje ten trend aż do ujścia.
Gdyby rzeka przepływała przez jednolite podłoże zakola były by do siebie podobne na całej długości i ciek tworzyłby dość jednolitą serpentynę. Oczywiście dna dolin nie są jednolite. Występują w nich obszary o różnej gęstości i odporności na podmywania, występują okresowe powodzie zmieniające nurt, lub też rzeki bywają odcinkowo sztucznie regulowane. Dlatego też układ meandrów jest bardzo niejednolity.
O ile nic nie stanie na przeszkodzie zakoli rzecznych te będą się coraz bardziej zaokrąglać, aż z czasem mogą się zbliżyć do siebie tak, że dojdzie do wzajemnego zerodowania brzegów i zmiany nurtu.
Tak powstają starorzecza, zwane także jeziorami przyrzecznymi czy paleomeandrami.
Jeziora te charakteryzują się zwykle odmiennym biotopem w stosunku do macierzystej rzeki. Przepływ w nich z czasem całkowicie zanika, niecka ulega wypłyceniu, zarasta i z czasem zmienia się w torfowisko.
W rejonach o szczególnie małym spadku może wystąpić sytuacja w której przez dłuższy czas nurt rzeki może okresowo zmieniać się i przepływać przez liczne starorzecza, naturalne kanały i boczne ramiona. W Polsce takim przepływem charakteryzuje się n przykład Biebrza i Narew. Co więcej zdarzają się przypadki gdy starorzecza po pewnym czasie funkcjonowania jako jeziora, ponownie zostają „przechwycone” przez nury rzeki na skutek dużego wezbrania.
Rzeki meandrujące spotykamy w całej Polsce. Oczywiście i Wisła wykształciła liczne zakola i starorzecza (np. w Krakowie w okolicy Kostrza), ale z uwagi na jej wielkość wycieczka poświęcona temu zagadnieniu nie była by prosta i szybka. Dlatego zapraszam na spacer nad Prądnik gdzie w nieco mniejszej skali na odcinku ok. 1,5 km można zaobserwować meandrującą działalność rzeki i formy jakie wykształca.
Przykładowe formy geomorfologiczne rzeki meandrującej.
Wycieczkę proponuję zacząć w okolicach mostu na ulicy Górnickiego w pobliżu Parku Kościuszki. Rozpoczyna się tu ścieżka dydaktyczna fragmentem doliny Prądnika. Na trasie spotkamy kilka różnych form geomorfologicznych wytworzonych przez meandrującą działalność rzeki.
Punkt A Kołki faszynowe 50 05.832 19 56.256
W tym miejscu wystają z wody pozostałości dawnego umocnienia brzegowego. By ochronić podmywany brzeg wbijano w dno paliki i przeplatano pomiędzy nimi giętkie gałązki wierzby, tworząc niejako "drewnianą ściankę oporową" o którą uderzała woda. Obecnie metodę tę stosuje się rzadko i tylko dla małych strumieni. Tu z wody wystaje kilkadziesiąt pojedynczych kołków które niegdyś wbito przy samym brzegu. Ich wiek ocenić można na kilkanaście lat. Jak widać kołki znajdują się obecnie w pewnej odległości od brzegu. Co to oznacza?
Oceń o ile decymetrów uległ zerodowaniu brzeg w tym miejscu.
Punkt B Skarpa 50 05.996 19 56.191
W tym miejscu zauważyć można ogromne dysproporcje pomiędzy brzegiem erodowanym (podmywanym), a brzegiem nadbudowywanym (akumulowanym).
Oceń z dokładnością do 1m wysokość lewego i prawego brzegu (nad poziom wody). Pamiętaj że strony rzeki opisuje się od źródła do ujścia
Punkt C Meandry 50 06.057 19 56.185
W tym miejscu rzeka na odcinku ok 60 metrów, dwukrotnie zmienia kierunek.
W jakim kierunku płynie rzeka po prawej a w jakim po lewej stronie półwyspu na którym stoisz?
Punkt D Starorzecze 50 06.104 19 56.167
W tym miejscu widzimy jedno z wielu (także na naszej trasie) starorzeczy Prądnika. Okresowo niektóre jego zagłębienia wypełnione są wodą, czasami na całej długości jest suchy.
Oceń jego średnią szerokość i odpowiedz na pytanie: czy w przypadku podniesienia się poziomu wody o 1.5m uległo by ono całkowitemu zalaniu?
Punkt E Dynamika erozji X:50 06.357 19 56.927 Y:50 06.108 19 56.091
Na powyższej grafice widnieją dwie map fragmentu Doliny Prądnika po którym się poruszasz. Mapa po lewej pochodzi z 1938 roku, a ta po prawej z 1996 roku.
Od 1996 roku koryto uległo dalszemu wymodelowaniu. Jakie różnice względem mapy sprzed niespełna 20 lat zaszły w terenie w punktach oznaczonych jako X i Y?
Odpowiedzi musisz przesłać do mnie za pomocą formularza kontaktowego. Wpis o znalezieniu możesz umieścić zaraz po wysłaniu wiadomości - jeśli odpowiedzi będą błędne, skontaktuję się z Tobą.
Uwaga
Ścieżka, po której się poruszamy prowadzi przez użytek ekologiczny, szczególnie po minięciu torów kolejowych (bezpiecznie, pod mostem ;)) wchodzimy na teren który pozostawiony jest naturze. Wąska ścieżka wije się pomiędzy gęstymi krzakami, czasem tuż nad wodą, momentami na naszej drodze znajdzie się powalone drzewo (czasem przez bobry). Proszę zachować ostrożność. Co prawda Prądnik nie jest dużą rzeką, ale szczególnie po wezbraniach prąd wody może być dość silny. Dlatego też odradzam poszukiwanie tego EC po obfitych opadach. Jeśli w pierwszym punkcie nie widzisz kołków faszynowych gdyż znalazły się pod wodą, to zrezygnuj z dalszej wycieczki. Szczególnie, że i tak nie podasz wszystkich odpowiedzi :)