Morza szum, ptaków śpiew… złota plaża pośród drzew… Te słowa nuciłby Dadocrinus patrząc czule w oczy Holocrinus*, gdyby mieli oczy i gdyby jego otwór gębowy pozwalał na nucenie… I gdyby nie to, że byli dwoma z trzech gatunków liliowców – obok Encrinus, żyjących w tej okolicy około 230 mln przed tym jak Jerzy Kossela napisał słowa wspomnianej piosenki
A czym właściwie są liliowce? Pod tą nazwą kryje się rząd roślin jednoliściennych – Liliales, rodzaj roślin jednoliściennych – Hemerocallis oraz zwierzęta morskie zaliczane do szkarłupni – Crinoidea. W tym EarthCache skupimy się na zwierzętach.
Rys. 1. Schemat liliowca, P. Woźniak, M. Borowiec, źródło – tablice informacyjne na terenie Geosfery
Nazwa liliowców – Crinoidea, pochodzi od greckich słów krinon – lilia i eidos – kształt. Na pierwszy rzut oka krynoidy wyglądają jak rośliny – łodyga najczęściej przytwierdzona do podłoża zakończona kielichem z ramionami, poruszającymi się płynnie wraz z ruchem fal. Liczba ramion jest zawsze podzielna przez pięć. Ramiona obrzeżone są pierzastymi wyrostkami, które zawierają narządy rozrodcze. Znajdują się na nich również liczne nóżki ambulakralne o funkcji zmysłowej. Ramiona liliowców są zaopatrzone w bruzdy pokarmowe wzdłuż których maleńkie, włosowate wyrostki komórek (rzęski) transportują cząstki pokarmowe w kierunku otworu gębowego. Łodyżka zbudowana była z kalcytowych krążków lub pięcioboków (trochity), mających w środku wewnętrzny kanalik. W kielichu mieszczą się podstawowe narządy – pośrodku położony jest otwór gębowy, zaś odbyt znajduje się na szczycie rurki odbytowej lub obok otworu gębowego.
Liliowce pojawiły się w ordowiku, ale okres świetności przeżywały w dewonie i karbonie. W ówczesnych płytkich morzach tworzyły masowe nagromadzenia (tzw. „łąki liliowcowe”). Po śmierci szkielet liliowców, rozpadał się na pojedyncze płytki i człony łodyg. Znaleziska całych szkieletów należą zatem do rzadkości. Masowe nagromadzenia fragmentów liliowców utworzyły wapienie krynoidowe. Podczas wymierania permskiego wyginęły wszystkie wcześniejsze podgromady liliowców. Przetrwały tylko nieliczne osobniki o nieznanym statusie systematycznym. We wczesnym triasie wyodrębniła się z nich jedyna współczesna podgromada Articulata. W późnym triasie niektóre gatunki liliowców zredukowały swoją łodygę przechodząc do swobodnego trybu życia jako nekton lub plankton. W sumie znanych jest około 5000 kopalnych gatunków liliowców. Większość z nich miała wielkość kilkudziesięciu centymetrów, ale w osadach jury znaleziono osobniki o długości dochodzącej nawet do 19 m.
Obecnie istnieje jeszcze około 600 gatunków liliowców. Większość współczesnych liliowców jest bezłodygowa. Są one wyłącznie zwierzętami morskimi. Mogą występować zarówno w środowiskach bardzo płytkowodnych jak i głębokowodnych (spotyka się je nawet na głębokościach poniżej 1000 m.). Liliowce stanowią pokarm niektórych ryb, w związku z czym wykształciły szereg obronnych adaptacji w celu ochrony przed atakiem drapieżników. Prowadzą nocny tryb życia, wytwarzają toksyczny jad, i mają dużą zdolność regeneracji utraconych części ciała.
Skąd liliowce w Jaworznie? Ich liczne skamieniałości, na które można trafić nie tylko w miejscu wskazanym przez współrzędne tego EarthCache, ale również w innych częściach kamieniołomu, świadczą o tym, że miliony lat temu szumiało tutaj triasowe morze, a w rytmie jego fal, kołysały się podwodne liliowcowe łąki.
Przeważnie liliowce Dadocrinus i Encrinus zachowują się w postaci rozproszonych elementów szkieletowych, znane są jednak całe szkielety o szczególnie dużej wartości naukowej i kolekcjonerskiej. Skamieniałości różnych gatunków Dadocrinus mają znaczenie w datowaniu skał i są ważnymi skamieniałościami przewodnimi dla dolnego anizyku (najniższy trias środkowy), zwłaszcza w Tatrach. Skamieniałości różnych gatunków Encrinus mają znaczenie w datowaniu skał i są ważnymi skamieniałościami przewodnimi dla anizyku i ladynu (trias środkowy).
Rys.2. Liliowce na dnie triasowego morza, źródło: Materiały informacyjne Urzędu Miasta Jaworzna
Aby móc zalogować tego EarthCache, przyjrzyj się blokom skalnym wzdłuż sadzawki i odpowiedz na poniższe pytania:
1 Jaki rodzaj wapienia możesz znaleźć na współrzędnych?
2 Opisz jak wyglądają szczątki liliowców, które można znaleźć na miejscu – kolor, kształt, rozmiar – czy są to fragmenty łodyg czy ramion?
3 Jaką szacunkową głębokość miało szumiące miliony lat temu triasowe morze?
4 Czy weganie jadają liliowce? Uzasadnij odpowiedź.
5 Dodaj w logu zdjęcia z okolic współrzędnych.
Żródło:
Wikipedia.org
www.redbor.pl
muzea.malopolska.pl
materiały informacyjne Urzędu Miasta Jaworzna i Geosfery
Ten EarthCache powstał pod wpływem ciemnej strony Mocy.
*EarthCache ten powstał w czasie, gdy leaderką teamu Holoskawina była żona Dadoskawiny, a nie jak ma to miejsce obecnie - ich syn ;-)