3 MAJA - w Polsce data szczególna ze względu na uchwalenie Konstytucji w 1791 roku.
Niby każdy słyszał, ale tak dla przypomnienia jak to wyglądało.
6 października 1788 r. zebrał się pod laską konfederacji (co oznaczało przyjmowanie uchwał większością głosów, eliminując liberum veto) sejm, zwany z powodu wagi podejmowanych na nim decyzji Wielkim, a ze względu na czas trwania - Czteroletnim.
Już 7 września 1789 powołano deputację do opracowania projektu Ustawy rządowej, którą tworzyli uczestnicy sejmu, mający za sobą różne doświadczenia i poglądy polityczne. Jej przewodniczącym został biskup kamieniecki Adam Krasiński, a w składzie był dawny konfederat barski uchodzący za tubę opozycji hetmańskiej - Wojciech Suchodolski; pierwszoplanową rolę odgrywał Ignacy Potocki. Prace początkowo szły opornie, głównie ze względu na wzajemną nieufność pomiędzy królem a Potockim. Rękę do zgody pierwszy wyciągnął Ignacy Potocki, którego słowa marszałek sejmu Stanisław Małachowski przytoczył na jednym z posiedzeń letnich 1790 r. "Przekonano się, że bez Waszej Królewskiej Mości nie można stworzyć niczego dobrego. Niechże Wasza Królewska Mość udzieli nam swego zaufania, przedstawi swoją wolę, a my uczynimy wszystko dla was z wami." Po paromiesięcznej zwłoce, w grudniu 1790 r. Stanisław August przestał jedynie krytykować sformułowania projektu konstytucji, a włączył się czynnie do jej opracowania, przeprowadzając długie debaty z sekretarzem Potockiego, Włochem w służbie reformy, Scypionem Piattolim, i wnosząc do tekstu liczne poprawki. W tej fazie ścierania się różnych poglądów do prac włączył się Hugo Kołłątaj, swym zręcznym piórem nadając ustawie kształt kompromisowy.
Uchwalenie konstytucji przypominało zamach stanu, na którym chodziło o wykluczenie z dyskusji i głosowania przeciwników reformy. Uprzedzeni o akcji zwolennicy ustawy oczekiwani byli na sali sejmowej - po przerwie na spędzenie Świąt Wielkanocnych - 5 maja 1791 r. Spodziewano się, że opozycjoniści nie zdążą do Warszawy, kiedy jednak ambasada rosyjska zawiadomiła niektórych spośród nich o "spisku" konstytucyjnym, obóz reformy zdecydował się przyspieszyć działanie. Do stolicy sprowadzono żołnierzy pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego, bratanka króla. Wieczorem 2 maja w Pałacu Radziwiłłowskim zebrali się zwolennicy konstytucji, którzy następnie przeszli do rezydencji marszałka Stanisława Małachowskiego, gdzie zadeklarowali pisemnie jej poparcie. Nazajutrz 3 maja o godzinie 11, rozpoczęła się historyczna sesja z udziałem Stanisława Augusta i 182 posłów, w tym 110 zwolenników Ustawy rządowej, której ostateczny sukces był też triumfem króla, czuwającego nad odprawianą ceremonią. Król, wezwany przez Ignacego Potockiego do zabrania głosu, kończył swą mowę wezwaniem: "Doprowadź więc, godny marszałku sejmowy, dzieło dzisiejsze do końca, abym wiedział, czyli dzień dzisiejszy mam kłaść między szczęśliwymi, czyli też zapłakać nad ojczyzną moją". Potem przeczytał akt. Po przeciągających się dyskusjach, nie zważając na protesty opozycjonistów, posłowie otoczyli kręgiem monarchę wypowiadającego słowa uroczystej przysięgi. W nastroju euforii oczekujący pod Zamkiem Królewskim tłum zaniósł na ramionach marszałków sejmowych do kolegiaty św. Jana, gdzie wygłosili przemówienia, po czym nastąpiła przysięga, odśpiewano hymn dziękczynny, a miasto rozświetliło się iluminacjami.
Narodziła się niezwykła ustawa - Konstytucja 3 Maja. Dzieło determinacji zwolenników "naprawy Rzeczypospolitej" zyskało niezwykle pochlebne oceny wśród oświeconej warstwy społeczeństw innych krajów. Stanisław August doczekał się popularności, zewsząd płynęły gratulacje za mądre pokierowanie pracami nad ustawą, zaskakująco awangardową w kraju, który uznawany był powszechnie za ostoję konserwatyzmu.
"Konstytucja 3 Maja 1791 roku", Jan Matejko, 1891
Świeżo uchwalona konstytucja pozostawiała ustrój stanowy, z pewnymi drobnymi zmianami. Znacznie uszczuplono wpływy magnaterii na elekcję, Senat i zarząd kraju, wykluczając z sejmików szlachtę nieposesjonatów, stanowiącą najgorliwszą klientelę magnatów. W prawie wyborczym feudalny cenzus urodzenia szlacheckiego zastąpiono burżuazyjnym cenzusem posiadania. Mieszczanom zatwierdzono prawo nabywania dóbr i uzyskiwania nobilitacji. Utrzymując poddaństwo Konstytucja pozbawiała szlachtę prawa najwyższej zwierzchności wobec poddanych, przyjmując ich "pod opiekę prawa i rządu krajowego". Indywidualne umowy chłopów z dziedzicami o zmianę pańszczyzny na czynsz teraz nie mogły już być samodzielnie unieważniane przez szlachtę.
Postanowienia Konstytucji centralizowały państwo, znosząc odrębność między Koroną i Litwą, wprowadzając jednolity rząd, skarb i wojsko. Za religię panującą uznano katolicyzm, przy zupełnej tolerancji innych, uznanych przez państwo wyznań. Konstytucja wprowadziła trójpodział władzy. Władzę ustawodawczą miał sprawować dwuizbowy Sejm, składający się ze szlachty-posesjonatów (204 posłów) i 24 plenipotentów miast. Zmniejszono znacznie rolę Senatu, zaś instrukcje poselskie, konfederacje i liberum veto zostały zniesione. Decyzje miały zapadać zwykłą większością głosów. Kadencja Sejmu trwała 2 lata, posiedzenia zwoływane były w razie potrzeby, co 25 lat miano zwoływać Sejm w celu poprawy konstytucji.
Władzę wykonawczą przyznano królowi wraz z Radą, tzw. Strażą Praw, złożoną z prymasa i pięciu ministrów: policji, pieczęci, czyli spraw wewnętrznych, interesów zagranicznych, wojny i skarbu, mianowanych przez króla. Ministrowie odpowiadali przed Sejmem za podpisane przez siebie akty. Król był przewodniczącym Straży, miał prawo nominacji biskupów, senatorów, ministrów, urzędników i oficerów, w razie wojny sprawował naczelne dowództwo nad wojskiem.
Zniesiono wolną elekcję, po śmierci Stanisława Augusta tron miał być dziedziczny, tylko w razie wymarcia rodziny królewskiej szlachta miała wybierać nową dynastię. Konstytucja zapowiadała reorganizację sądownictwa, postulując konieczność stworzenia stale urzędujących sądów ziemskich i miejskich oraz sprawujących nad nimi nadzór w drugiej instancji Trybunałem Koronnym i sądem asesorskim.
Próba przeprowadzenia reform została przekreślona już w połowie 1792 roku - przyczyniła się do tego Targowica i wkroczenie wojsk rosyjskich do Rzeczpospolitej.
Uchwalenie Konstytucji 3 Maja zostało uznane za święto już 5 maja 1791. W czasie obchodów pierwszej rocznicy uchwalenia konstytucji 3 maja 1792 wokół Warszawy skoncentrowano wiele jednostek wojskowych, których zabrakło w krytycznym momencie rosyjskiego ataku w 1792. W okresie zaborów Polski celebrowanie rocznic Konstytucji 3 maja było zakazane przez wszystkich zaborców. Polacy, którzy odważyli się obchodzić publicznie to święto byli surowo karani przez policję. W 1892 roku za złożenie bukietu fiołków w rocznicę Konstytucji 3 maja aresztowany przez tajną policję rosyjską został w Warszawie nauczyciel Stanisław Mieczyński po czym wysłano go za ten czyn na trzyletnią zsyłkę do Odessy. Po odzyskaniu niepodległości w 1918, rocznica Konstytucji 3 maja została uznana za święto narodowe uchwałą Sejmu Ustawodawczego z 29 kwietnia 1919. Po II wojnie światowej obchodzono je do 1946, kiedy w wielu miastach doszło do demonstracji studenckich. Od tego czasu władze komunistyczne zaprzestały i zabroniły publicznego świętowania, a próby manifestowania były często tłumione przez milicję. Święto to zostało oficjalne zniesione ustawą z 18 stycznia 1951 o dniach wolnych od pracy. Dopiero w roku 1981 ponownie władze świętowały to historyczne wydarzenie – świadczą o tym gazety codzienne z tego czasu m.in. Trybuna Ludu, Głos Robotniczy, Życie Warszawy. Tym samym w roku 1981 pierwszy raz po wojnie – i zaznacza to „Głos Robotniczy” z wydania 1-3.05.1981 – świętowano rocznicę Uchwały Majowej. Święto Narodowe Trzeciego Maja przywrócono ustawą z 6 kwietnia 1990 (weszła w życie 28 kwietnia). Pierwsze uroczyste obchody święta 3 maja w Warszawie na Placu Zamkowym w 1990 odbywały się w obecności gen. Wojciecha Jaruzelskiego.
Począwszy od 2007 roku 3 maja jest również świętem narodowym Litwy.
Źródła:
pod red. Mariana Szulca "Historia Polski", t. 4 "1696-1830", 2007 Kraków, wyd. PINNEX
pod red. Ludwika Czopka "Popularna Encyklopedia Powszechna", t. 8 "k", 1995 Kraków, wyd. Fogra Oficyna Wydawnicza
https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%9Awi%C4%99to_Narodowe_Trzeciego_Maja