09 - Sprengen en Beken - Vosbergenroute

Sprengen en beken zijn voor de geschiedenis van Heerde van groot belang geweest.

Het stelsel van Heerderbeken bestaat uit drie lopen, die worden aangeduid als de Noordelijke, Middelste en Zuidelijke Heerderbeek. Ze komen samen bij het landgoed Vosbergen, waarna de nieuw gevormde Heerder Beek de grachten van het huis Vosbergen voedt en daarna uitkomt in het Apeldoorns Kanaal. Aan de beken hebben in totaal acht molens gestaan. De bovenlopen van de beken zijn gegraven. De Noordelijke Heerderbeek haalt haar water uit het Hoorner Veen. De Middelste, ijzerhoudende beek, ligt het laagst van de drie. Deze beek voert naast het water uit de sprengen, nogal wat water uit het graslandgebied af. Het fraaie landschap langs deze beken is het hoofddoel van deze cache. En op de eindlocatie wordt u ook nog eens beloond met een mooie landmark die past bij deze beken.

U passeert tijdens de route de volgende locaties:

Huis Het Veen en voormalige Veense papiermolen

Tijdens bouwwerkzaamheden aan huis Het Veen zijn restanten van de oude Veense papiermolen zichtbaar geworden. Deze molen in het Heerder Veen ligt aan de sprengen. Luijer Daendels, toenmalig scholt van Ambt Heerde, heeft deze spreng in 1668-1669 laten graven. De bouwdatum van de Veense molen is onbekend. Luijer Daendels is de grote stimulator geweest voor het bouwen van papiermolens in Heerde. Hijzelf is eigenaar geweest van een landgoed in de Horsthoek op de grens met de gemeente Epe. Hij regelt dat in de Horsthoek vier papiermolens komen en zorgt ook nog voor enkele molens aan de noordkant van Heerde. Uiteindelijk heeft Heerde eind 17e eeuw tien papiermolens. In 1822 brandt de Veense papiermolen af. De herbouw wordt al in hetzelfde jaar ter hand genomen. In 1866 bestaat `het landgoed Het Veen´ uit een herenhuis, twee boerenerven en een boswachterswoning. Een papiermolen komt in de inventaris niet meer voor. Later wordt er op het landgoed een wasserij gesticht door Van Riemsdijk. Die maakt echter geen gebruik meer van waterkracht, want hij verkoopt in 1874 `zijn beekwater´ aan uit de Bogaard van de molen `De Beek´. Zelf gebruikt hij een stoommachine voor de energieopwekking.

Boerderij en Huize Kolthoorn

Boerderij Kolthoorn is één van de oudste en belangrijkste boerderijen in de streek. De huidige boerderij Kolthoorn aan de Kolthoornseweg, staat op ongeveer dezelfde plek als de oude boerderij. Kolthoorn is de naam van een hoornvormig stuk land dat gelegen is tussen de voormalige veengebieden Zuppeld en Hoornerveen. Kolt betekent koud en heeft betrekking op de koude, vochtige grond. Op de hoek van de Kolthoornse- en de Kamperweg staat Huize Kolthoorn. Dit is een laat negentiende-eeuws buitenhuis met een bijna vierkant grondplan. Het is een sober gebouwd huis zonder de gebruikelijke tuindeuren, terrassen en balkons. Alleen aan de zijkant is een glimp van het huis te zien. Aan de voorkant staan zoveel bomen en struikgewas, dat het gebouw in de bladperiode niet zichtbaar is.

Huis Molenbeek met voormalige grutmolen

De grutmolen is in 1834 gebouwd. Dat is laat in de Veluwse watermolengeschiedenis. Het is geen vervanging van een reeds aanwezige molen. De stichter is J. Buisman. Hij is een schipper uit Deventer en is tevens eigenaar van een korenmolen, die vlakbij de grutmolen ligt. Deze molen staat nu bekend als de molen van Volkers en komt verderop in dit artikel aan de orde. In 1865 wordt de grutmolen gekocht door Georg Gottlieb Bosch. In 1901 zet hij het bedrijf om in de “Geldersche Wasch- en Bleekinrichting Moolenbeek” en plaatst een stoomketel. Zes jaar later plaatst hij nog een stoomketel voor een centrifuge. Blijkbaar gaat het niet best met zijn bedrijf, want in 1914 komt aan alle bedrijvigheid een einde en wordt de molen afgebroken. Er is nog wel in dat jaar voor de elektriciteitsopwekking in een kelder een zogenaamd peltonwaterrad gebouwd. Dit waterrad bestaat nog. De molenplaats is particulier terrein en nog steeds in handen van nazaten van de familie Bosch. U kunt door het toegangshek een blik werpen op Huis Molenbeek. U ziet dan ook de wijerd die ten behoeve van de grutmolen is aangelegd.

Papiermolen De Beek, nu een villa met waterval

Papiermolen De Beek is in 1675 gebouwd en heeft in zijn geschiedenis verschillende functies gehad. Aan die geschiedenis komt in 1981 een einde. Het gebouw wordt afgebroken en op de locatie wordt een villa gebouwd. Langs de waterkant wordt het oude muurwerk gehandhaafd en ook de waterval blijft bestaan. Dit is eveneens een particulier terrein dat bewoond wordt door een actief lid binnen onze stichting.

In 1675 staat hier dus een gloednieuwe papiermolen, die pas in 1854 wordt veranderd in een wolmolen. In de dan gebouwde wolkammerij wordt van oude wollen lompen nieuwe, weefbare wol gemaakt. In 1857 werken er 18 personen. Goed gaat het echter niet, want een jaar later wordt er bijna niet meer gewerkt. In 1858 wordt er opnieuw een papiermolen van gemaakt. Door de teloorgang van de papierindustrie op de Veluwe, vanwege concurrentie elders, is er ook voor papiermolen De Beek geen droog brood met papier meer te verdienen en volgt deze molen de weg van vele anderen. Namelijk het omzetten in een wasserij. Op het gaandewerk* van de papiermolen worden door toenmalige eigenaar Klaas Uyt den Bogaard twee, door hemzelf in samenwerking met de dorpssmid ontwikkelde draaitonnen, aangesloten. Eerst worden deze tonnen voor het wassen gebruikt, later alleen voor het spoelen van met de hand gewassen bontgoed. Helder water is er voldoende en de oude papierpers kan als een soort “mangelpers” voor het wasgoed worden benut. Tot in de jaren dertig van de vorige eeuw wordt er waterkracht gebruikt. In 1935 is het waterrad afgebroken. Stoomkracht heeft dan de functie van het water volledig overgenomen. In 1972 wordt het “Textielveredelingsbedrijf De Beek” gesloten.

De cache

Nadat u de vragen op de waypoints heeft bezocht kunt u op zoek gaan naar de cache op:

N52 23.ABC E006 0H.(D-F)EG

Deze route is uitgezet in samenwerking met De stichting to behoud van de Veluwse Sprengen en Beken.