Het Kruis te Hoogeveen (virtual reward) Virtual Cache
Het Kruis te Hoogeveen (virtual reward)
-
Difficulty:
-
-
Terrain:
-
Size: 
(virtual)
Please note Use of geocaching.com services is subject to the terms and conditions
in our disclaimer.
5000 morgen
Op 22 maart 1631 werd in Zwartsluis de Compagnie van 5000 Morgen opgericht. Jonkheer Roelof van Echten werd hierin mede-directeur. Een maatschap samen met een aantal participanten, voornamelijk uit Leiden (de Hollanders). De bedoeling was om de turf op het Hoogeveen af te laten graven door de Compagnie. Daarvoor moest ook een vaart worden gegraven, waardoor het veengebied van Hoogeveen en Zuidwolde aangesloten kon worden op het Oude Diep richting Meppel en de turfmarkt van Dingstede ten zuiden van Meppel. In 1633 werd de rentmeesters-woning (huidige Schippershuus) opgeleverd. In 1633 stonden er ook al acht arbeiderswoningen bij. Ze werden bewoond door de eerste schippers en tegelijkertijd turfgravers van de Compagnie. De huizen stonden op de oostkant van de huidige Hoofdstraat. Het waren dubbele woningen, zodat er voor het oog vier panden stonden. Eenvoudige woningen met een woonkeuken voor het hele gezin en wat slaapplaatsen, meer was het niet. Met de woning van de veenmeester van de Compagnie erbij komen we op 10 huishoudens. De mensen waren volledig aangewezen op de Compagnie en het werk in het veen. In de winter was er geen bron van bestaan. Zonder de Compagnie was er geen leven. Er stonden bedrijfspanden van de Compagnie, een bedrijventerrein, meer was dat niet.
Hoogeveen
In oktober 1636 was de relatie tussen de Hollandse heren en Roelof van Echten op een dieptepunt gekomen. De Hollanders hadden inmiddels de Hollandse Compagnie opgericht en hadden de Compagnie van de 5000 Morgen verlaten. Zij voerden een ander beleid dan Roelof van Echten. Bij het bezoek in dat jaar van een vertegenwoordiging van de Hollanders aan het veen kregen de bewoners van het bedrijventerrein tal van nieuwe rechten. Ze mochten goede stenen schoorstenen bouwen, er mocht op het veen boekweit verbouwd worden, ze mochten voor eigen gewin turfgraven, ze mochten rogge en haver verbouwen en er mochten koeien worden gehouden. De bevolking kon nu ook in de winter op het veen wonen. Veilig en wel, met eigen mondvoorraad. Vanaf dat moment was het geen bedrijventerreintje meer, maar een volwaardige kolonie. Andere veeneigenaren namen dit beleid over. Uit de hele Republiek kwamen mensen naar het Hooge Veen.
De kolonie heette van begin af aan Hoogeveen. Namen als “De Huizen” voor de Hoofdstraat en “Het Haagje” zijn ook al uit die periode. De van Echtens hebben geprobeerd om de naam “Nieuw-Echten” ingevoerd te krijgen. Maar alleen op een kaart waar de Van Echtens invloed op hadden is die naam vermeld.
Kaart
Zo rond 1660 werd het dorp geschetst op een kaart. We zien dan ook al huizen op de oostkant van de vaart naar Alteveer. Het pand met de duivengaten moet er ook al zijn geweest. Een belangrijk pand, niet apart ingetekend, is de rentmeesterswoning van de Hollandse Compagnie, tegenover ’t Olde Schippershuus. De molen werd rond 1660 gesticht door Johan van Echten, die ook de kerk stichtte. De vaste bewoners van het gebied hadden goede huizen. Veel werk in de turf werd gedaan door seizoenarbeiders. Die woonden in plaggenhutten op de rand van het af te graven veen. Dit had niets te maken met armoede. In de zomer had je niet meer nodig dan een simpel onderdak.
’t Olde Schippershuus:
rentmeestershuis van de Compagnie, de oudste woning van Hoogeveen. De eerste bewoner was rentmeester Carst Peters. De bedoeling was om van hieruit de werkzaamheden op het veen en de nog komende kolonie te besturen. Voor dat zover was, lag de Compagnie uit elkaar. Alleen de vaart werd van hieruit bestuurd, tijdelijk. Daarna lag ook dit werk bij de buurman. Dat was de rentmeester van de Hollandsche Compagnie, die er tegenover woonde. De oorspronkelijke woning is in de loop der jaren zo sterk verbouwd, dat alleen nog de vorm van de topgevel herinnert aan het oorspronkelijke bouwwerk. De oorspronkelijke voorgevel zit echter nog achter de 19e eeuwse opsmuk en tussen de toentertijd ingebrachte ramen.
In de kap zit nog oud houtwerk. We kunnen dus van het huidige gebouw niet meer zeggen dat het zo gebouwd is in 1633, maar wel dat het nog veel elementen uit die tijd bevat. Reconstructie heeft uitgewezen hoe de woning er in het midden van de 19de eeuw uitzag. We zien een 17e eeuws gebouw, dat ook in deze vorm in Leiden gestaan zou kunnen hebben. Leiden is de moederstad van Hoogeveen. Het gebouw huisvestte vaak een tapperij of een herberg, maar vanaf 1882 was het met enige onderbreking (1990-2005) een café. Het echte Schipperscafé stond echter aan de overkant van de vaart.
Eiermarkt
Het Kruis kreeg en hield zijn centrale functie door de rentmeesterswoning van de Hollandse Compagnie. Van daaruit werd Hoogeveen in de Gouden Eeuw bestuurd en werd jarenlang de vaart naar Meppel beheerd. Dit huis stond aan de zuidkant van de Hoofdstraat, op de hoek met Het Haagje. De oorspronkelijke woning is niet bewaard gebleven, maar werd vervangen door het pand op deze foto. Na de afbraak in 1905 werd hier de eiermarkt gehouden.
Tussen de beide rentmeesterswoningen in lag vroeger de Hollandse brug. Op de plaats van de Hollandse brug staat nu het monument voor de Hoogeveense schippers.
Duivengaten
Aan de andere kant van het water stonden twee grote panden. Een is er afgebroken. Dat was jarenlang een bekende brouwerij in Hoogeveen, die vanwege de tapperij ook letterlijk leven in de brouwerij bracht. Dat hoekpand had de vorm van een hoefijzer en is daarom goed te herkennen op luchtfoto’s (zie luchtfoto 1940). Het Huis met de Duivengaten was lang vanaf de Hoofdstraat aan het oog onttrokken door dit grote pand.
Dat grote pand met binnenpleintje was in de 18e en het begin van de 19e eeuw één van de meest toonaangevende plaatsen van het dorp Hoogeveen. Een brouwerij, een geruchtmakende tapperij, een chirurgijn, de adjunct-maire, heeft er onder andere onderdak gehad. Wanneer het pand precies is gebouwd is nog niet bekend, wel dat het pand er stond in 1691. In het eerste haardsteden oftewel huizenregister van Hoogeveen, werd het genoemd. De brouwerij was er nog in 1710. “De Brouwer Camerling”, staat er dat jaar nog met grote duidelijke letters in het haardstedenregister. Van hieruit kon Hoogeveen van bier worden voorzien, met relatief schoon water uit het Hollandscheveld. In 1721 werd in het hoekpand een winkel en een gelagkamer gerund. Van-alles-en-nog-wat werd verkocht: koffiebonen, rozijnen, bier, traan, azijn, zeep, stroop, tabak, hout, teer, pek en zeisen en nog veel meer. Het was het laatste pand van het Hollandscheveld, dat hier aan het Kruis begon. In 1969 is het pand afgebroken.
De steeg op de zuidkant van het pand, was de grens tussen het gebied van de Hollandse Compagnie en de Zuidwolder Compagnie. Daarmee was het ook de grens tussen het rechtsgebied van Echtens-Hoogeveen en Zuidwolder- Hoogeveen. De woning ernaast, de eerste van de venen van Zuidwolde, die staat er nog: het Huis met de Duivengaten.
Toen in 1636 de veenkolonie Hoogeveen een feit was geworden, was het Kruis er nog niet. De eerste woning op de oostkant van het Zuidwolder Opgaande, nu Alterveerstraat, is het pand dat we nu kennen als het ‘Huis met de Duivengaten’. Gezien de plaats van het pand en het begin van het graven van het Zuidwolder Opgaande is het voor de hand liggend dat hier gebouwd werd in de 50’er of 60’er jaren van de 17e eeuw. Voor een bouw van omstreeks 1660 pleit ook de smeedijzeren gevelversiering. Duivengaten in de voorgevel zijn zeldzaam. Deze werden veelal aangebracht in de achtergevel van een pand. In Drenthe mocht ieder grondeigenaar met voldoende grond duiven houden. Maar in het gebied Echtens Hoogeveen werden door de familie van Echten andere regels geclaimd: de heerlijke rechten. Zuidwolder Hoogeveen was in de 17e eeuw in een juridische strijd verwikkeld met de familie van Echten. Die laatste claimde de ‘lagere rechtspraak’ over het gebied. Omdat de duivengaten zo prominent in het zicht zaten, vooral vanuit Echtens Hoogeveen, ligt het voor de hand dat het een symbool was voor de vrijheid van de Zuidwoldigers.
Kruis
Het begin van de huidige Alteveerstraat maakte het Kruis compleet. Daarvóór was het een kanaal met een zijvaart, de huidige Hoofdstraat, zoals er zovele waren. Die vaart en zijvaart waren er al in 1633, net na het begin van de vervening in Hoogeveen. Vanaf 1650 werd er gewerkt aan een nieuwe zijvaart van de vaart, en was er voor het eerst een Kruis. Deze vaart was wat betreft het beginstuk klaar in 1653. De nieuwe vaart werd ook wel het Zuidwoldiger -, Alteveerse - of Sloodse Opgaande genoemd. Eindelijk konden de boeren van Steenbergen en Ten Arlo ook beginnen aan hun eigen veenderijen. De zuidwesthoek van het Kruis in Hoogeveen was het langst onbebouwd van de vier hoeken, die we ervan kennen. In verschillende tijdspannes werden hier gebouwen opgetrokken. In de loop van de tijd zijn er naast woonhuizen ook bakkerijen, logementen en cafés gevestigd. In deze hoek, aan de kant van de Molendijk (Schutstraat) bevond zich het pand dat toen het ‘Veerhuis’ en het ‘Schipperscafé’ werden genoemd. Het echte schipperscafé stond dus aan de andere kant van het kruis.
In of kort na 1695 kwam er een pand bij aan het begin van de Alteveerstraat. In of kort na 1743 werd het eigenlijke hoekpand gebouwd . Deze panden gaven in de 18e eeuw onderdak aan drie bakkerijen bij elkaar. Uiteindelijk werd hier een logement gerund en werd bekend als Hotel Luinge.
Het Kruis rond 1940.
Dempen
In de jaren 60 en 70 zijn de kanalen en vaarten in Hoogeveen achter elkaar gedempt en is voor de Schutstraat, Hoofdstraat, het Haagje en Alteveerstraat de basis gelegd voor de huidige vorm en staat.
Met dank aan Albert Metselaar voor zijn teksten en geschiedkundige opgravingen in de archieven van Hoogeveen. Deze tekst is een samenvatting van zijn onderzoek. Het meeste beeldmateriaal is afkomstig uit zijn publicaties. Diverse foto’s kunnen ook gevonden worden op de websites van de hoogeveen2000.com, de facebook pagina van “oud Hoogeveen’, het archief van de Historische kring Hoogeveen en fotos.serc.nl.
Vragen:
1. Aan het Kruis in de straat die vroeger de Molendijk heette, staat een huis met een gevelsteen die doet vermoeden dat dit huis in 1703 is gebouwd. Wat is het nummer van dit huis en welke tekst staat op de gevelsteen?
2. Tussen de twee woningen van de rentmeesters van de twee Compagnieën lag een brug. Hoe heette die brug?
3. Wat vind je tegenwoordig op de plaats van de eiermarkt?
4. Neem een foto van het beeld van de turfschipper samen met je gps en/of jezelf en voeg die toe aan je antwoord.
Het antwoord kan je via het berichtencentrum van geocaching.com (bovenaan de pagina: "stuur eigenaar een bericht") aan ons sturen. In de geocache app staat linksonder bij het maken van een bericht een vierkant met berg en zon, daarmee kan je een foto toevoegen).
Na bevestiging van ons kan je deze virtuele cache loggen.
Additional Hints
(No hints available.)