CHLUPOT ZATOKI SZCZECIŃSKIEJ
LAPPING OF THE SZCZECIN BAY
Rozglądając się dookoła trudno w tym miejscu dostrzec jakieś szczególne walory i obiekty geologiczne. W pobliżu widać tylko zalesione wzgórze i asfaltową drogę. Największe atrakcje regionu – piaszczyste plaże i strome ściany klifów wydają się być daleko. Lecz niech nie zmyli Cię ten pozornie nieciekawy krajobraz, gdyż wędrując po asfalcie tak naprawdę przechadzasz się wzdłuż monumentalnego klifowego brzegu dawnej zatoki morskiej (fig. 1).
Fig.1. Widok na martwy klif będący dawnym wybrzeżem Zatoki Szczecińskiej, fot. A. Skowronek
Zatoka ta istniała w czasach, gdy ze Szczecina nad morze było znacznie bliżej niż dzisiaj. Stąd jej nazwa – Zatoka Szczecińska. Akwen ten ukształtował się stosunkowo niedawno, w holocenie, podczas tzw. transgresji litorynowej 7200 lat temu. Aby jednak poznać jej narodziny, cofnijmy się do czasów, gdy po ustąpieniu lądolodu ostatniego zlodowacenia obszar dzisiejszego Zalewu Szczecińskiego i Zatoki Pomorskiej był jeszcze lądem. Przez tą nisko położoną, bagienną równinę płynęła pra-Odra, której ujście znajdowało się daleko na północny zachód od dzisiejszego: w rejonie niemieckiej wyspy Rugia. Ówczesnym zbiornikiem, do którego rzeka niosła swoje wody, było tzw. Morze Litorynowe, stanowiące jedną z faz rozwoju Morza Bałtyckiego. Wkroczenie wód tego morza na obszary lądowe miało prawdopodobnie charakter nagłego, ekstremalnego zdarzenia. Przypuszcza się, że wskutek długotrwałych, silnych sztormów doszło do przerwania piaszczystej mierzei rozciągającej się wzdłuż ówczesnego wybrzeża (fig. 2).
Fig. 2. Linia brzegowa Morza Litorynowego ok. 7500 lat BP, źródło: Uścinowicz Sz., 2003
Wydarzenie to w stosunkowo krótkim czasie doprowadziło do drastycznych zmian linii brzegowej omawianego obszaru, która została przesunięta o kilkadziesiąt kilometrów na południe (fig. 3.).
Fig. 3. Obszar ujścia Odry w trakcie transgresji litorynowej ok. 6200 lat BP, źródło: Borówka R. K. i in., 2017
Wkroczenie wód morskich na obszary lądowe z pewnością dotknęło ówcześnie zamieszkującą te tereny ludność mezolitycznych kultur łowiecko-zbierackich. Niestety, dziś ciężko o znaleziska archeologiczne potwierdzające dawne zmagania człowieka z żywiołem, niemniej ludność tamtych czasów musiała się zmierzyć z wyzwaniem przystosowania do nowych warunków środowiskowych.
U wrót powstałej zatoki morskiej znajdowało się okazałe wzniesienie morenowe. Jego zbocza tworzyły klifowe brzegi, rozciągające się na północy i zachodzie dzisiejszej wyspy Wolin aż do Lubina. Budowa geologiczna wzniesienia wolińskiego jest skomplikowana, stąd też przez lata trudno było ustalić jego genezę. Na podstawie danych geologicznych z odsłonięcia osadów w ścianach nadmorskich klifów oraz analiz geomorfologicznych, można zaklasyfikować północną i zachodnią część tej formy jako morenę spiętrzoną podczas ostatniego zlodowacenia - północnopolskiego. Charakteryzuje ją zespół równoległych wałów przebiegających półkoliście (fig. 4).
Fig. 4. Schemat powstawania moreny spiętrzonej, źródło: Aber J. S., Ber A., 2007
Osie ich grzbietów ukierunkowane są w północnej części wzdłuż linii NE-SW, po czym na zachodzie przechodzą w kierunek N-S. Wały urozmaicające powierzchnię wzniesienia są rezultatem przekształceń (spiętrzenia) podłoża, spowodowanych dynamicznym naciskiem lądolodu oraz jego tarciem (fig. 5).
Fig.5. Rzeźba terenu wyspy Wolin na pięciokrotnie przewyższonym zdjęciu LIDAR, źródło: Rydzewska U., 2016
Materiał skalny budujący morenę w większości reprezentuje osady zlodowaceń środkowopolskich oraz pakiety węglanowych skał okresu kredowego. Podobna morenowa wysoczyzna znajduje się także w Niemczech na wyspie Uznam, a w czasie transgresji litorynowej stanowiła zachodnią część „wrót” zatoki morskiej.
Klifowe brzegi wzniesień morenowych podlegały nieustannej erozji – niszczeniu przez morskie fale, wody opadowe i wiatr. W ten sposób usuwany był drobny materiał piaszczysty, który dalej transportowany był przez prądy wzdłużbrzegowe, a następnie akumulowany u podstawy wzniesień. Tak oto tworzyły się dwie rozległe mierzeje: Mierzeja Wolińska i Mierzeja Uznamska (fig. 6).
Fig. 6. Proces izolowania Zatoki Szczecińskiej poprzez tworzenie się Mierzei Uznamskiej i Wolińskiej, źródło: : Borówka R. K. i in., 2017
Proces przyrostu piaszczystych barier powodował sukcesywnie odcinanie zatoki morskiej od otwartych wód Morza Bałtyckiego. Dziś chlupot Zatoki Szczecińskiej jest już tylko echem przeszłości, lecz w krajobrazie pozostał Zalew Szczeciński – potomek dawnego akwenu morskiego. Sekwencje jego osadów dennych wraz z formami terenu, takimi jak martwe klify rozciągające się od Międzyzdrojów do Lubina, opowiadają historię jednego z najważniejszych wydarzeń wpływających na kształt i charakter dzisiejszego wybrzeża Morza Baltyckiego.
Aby zalogować EC musisz odwiedzić miejsce i przesłać odpowiedzi na pytania:
1. U podnóża klifów w wyniku działalności fal morskich często tworzą się charakterystyczne zagłębienia, nazywane niszami abrazyjnymi. Rozglądając się po zboczu martwego klifu określ, czy zauważasz pozostałości po niszach abrazyjnych.
2. Czy przyczyną powstania martwego (nieaktywnego) klifu była regresja morska?
3. W innych rejonach Morza Bałtyckiego (np. na wyspie Gotlandia lub na wybrzeżu Szwecji) możemy zaobserwować dawną linię brzegową (w tym również nieaktywne klify), wyniesioną wskutek pionowych ruchów płyt litosferycznych. Na podstawie własnych obserwacji wskaż, co może świadczyć o tym, że w przypadku martwego klifu na wyspie Wolin możemy wykluczyć ruchy pionowe o takiej skali:
A. brak wyniesionej platformy abrazyjnej – powierzchni zrównania utworzonej u podnóża klifu;
B. brak nagromadzenia głazów narzutowych u podnóża klifu;
C. w przypadku wynoszących ruchów pionowych w pewnej odległości od dzisiejszego nieaktywnego klifu powinno dalej funkcjonować morze.
4. Przechadzasz się właśnie po martwym klifie – dawnym brzegu zatoki morskiej. Pochwal się tym i prześlij zdjęcie!
UWAGA! Do zalogowania tej skrytki EarthCache wymagane jest wysłanie odpowiedzi do zadań przez profil PIG_PIB. Logować można po wysłaniu rozwiązań, nie czekając na wiadomość z naszej strony. Logi bez wysłanych odpowiedzi będą kasowane w ciągu 14 dni.
Looking around it is difficult to see any special geological features and objects in this place. Nearby, you can only see a wooded hill and an asphalt road. The region's biggest attractions - sandy beaches and steep cliff walls seem to be far away from here. But don't let this seemingly uninteresting landscape fool you, because when you walk on asphalt, in fact you are strolling at the foothill of the monumental cliff shore of the former sea bay (fig. 1).
That bay existed at a time when the distance from Szczecin to the sea was much shorter than today. Hence its name – the Bay of Szczecin. That reservoir was formed relatively not so long ago – in the Holocene, during the so-called Littorina Transgression 7200 years BP. But in order to get know the bay’s birth, let’s go back to the time, when after the last ice sheet retreat, the area of present-day Szczecin Lagoon and Pomeranian Bay was forming a land. It was a low-lying swampy floodplain of the pre-Odra River, whose mouth was located far northwest of today’s – in the area of the German island of Rügen. The river water was received by so-called Littorina Sea, which was one of the stages of the Baltic Sea development. The transgression of this sea into land areas was likely to be of a sudden and extreme character. It is assumed, that as a result of long-lasting heavy storms, the sand spit stretching along the coast was broken (fig. 2). This event in a relatively short time led to drastic changes in the coastline, which was shifted several dozen kilometers to the south (fig. 3). The entry of marine waters into land certainly affected the population of Mesolithic hunting and gathering cultures inhabiting those areas at that time. Unfortunately, today it is hard to find any archaeological evidence confirming the man’s struggle with that extreme event. Nevertheless, people of that time had to face the challenge of adapting to new environmental conditions.
At the gates of the new marine bay there was a magnificent moraine hill. Its slopes were forming cliff shore extending to north and west of the present-day island of Wolin, up to town of Lubin. The geological structure of the Wolin hill is complicated, hence its genesis was difficult to establish for years. Based on geological data from the outcrops in the present-day coastal cliffs and geomorphological analyzes, this landform can be classified as a push moraine, formed during last glaciation period (Vistulian). The form is characterized by a set of parallel ridges of arcuate shape (fig. 4). Their axes are oriented in the northern part along the NE-SW line, then in the west they pass in the N-S direction. The ridges diversifying the surface of the hill are the result of pushing the ground caused by the friction force and dynamic pressure of the ice sheet (fig. 5). The sedimentary material that builds the moraine mostly represents the deposits of Saale Glaciation as well as patches of calcareous rocks of Cretaceous age. A similar moraine plateau is also found in Germany on the island of Usedom. During the Littorina Transgression it was the western part of the gate to the marine bay.
The cliff shores of moraine hills was undergoing constant erosion caused by sea waves, rainwater and wind. In this way, fine sandy material was removed, to be further transported by longshore currents and then accumulated at the base of the hills. This is how two vast sandy barriers were created: the Wolin Spit and the Usedom Spit (fig. 6). The process of their increase resulted in successive isolation of the bay from the Baltic Sea open waters. Today the squelch of the Szczecin Bay is just an echo of the past, but the Szczecin Lagoon – a descendant of the former marine reservoir – has remained in the landscape. Sequences of its bottom sediments together with landforms such as inactive cliffs, tell the story of one of the most significant events affecting the shape and character of the present-day Baltic Sea coast.
To log the EC you need to visit the place and send answers to the questions:
1. At the foot of the cliffs, due to the activity of sea waves, characteristic hollows are often formed, called wave-cut notch. Looking around the slope of the inactive cliff, determine if you notice the remains of wave-cut notches.
2. Was the marine regression cause creation of an inactive cliff?
3. In other regions of the Baltic Sea (eg on the island of Gotland or on the coast of Sweden) we can observe the former coastline (including inactive cliffs), raised as a result of vertical movements of lithospheric plates. Based on your own observations, indicate what may be an evidence that in the case of a dead cliff on the island of Wolin we can exclude vertical movements of this scale:
A. no raised wave-cut platform - leveling surface created at the foot of the cliff;
B. no erratic boulders at the bottom of the cliff;
C. in the case of vertical upward movements, the sea should continue to function some distance from today's inactive cliff.
4. You are walking on an inactive cliff - the former shore of a sea bay. Show off it and upload a photo!
WARNING! To log this EC you have to send the answers to PIG_PIB profile. You can log after sending the answers, without waiting for our reply. Logs without answers will be deleted within 14 days!
Literatura / References:
- Aber J. S., Ber A., 2007, Glaciotectonism; Developments in Quaternary Science, 6, Elsevier, Amsterdam
- Borówka R.K., Skowronek A., Osadczuk A., Witkowski A., Maciąg Ł., Tomkowiak J., Bieniek B., Kosińska B., 2017, Litologia i geochemia osadów wschodniej części Zalewu Szczecińskiego (Zalew Wielki), W: Materiały Konferencyjne 85. Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Budowa geologiczna południowego Bałtyku i pomorza środkowego oraz aktualne problemy geologii morza w perspektywie polskich badań oceanicznych, Zakład Publikacji PIG-PIB, Warszawa
- Borówka R.K., Osadczuk A., Osadczuk K., Witkowski A., Skowronek A., Latałowa M., Mianowicz K., 2017, Postglacial Evolution of the Odra River Mouth, Poland-Germany, W: Coastline Changes of the Baltic sea from South to East – past and future projection, Harff J., Furmańczyk K., von Storch H. (editors), Springer
- Rydzewska U., 2016, praca dyplomowa: Analiza struktur glacjalnych wyspy Wolin przy wykorzystaniu danych LIDAR’owych, Uniwersytet Szczeciński
- Schmölcke U., Glykou A., Heinrich D., 2007, Faunal development in the southwestern Baltic area, W: SINCOS – Sinking Coasts, Geosphere, Ecosphere, Anthroposphere of the Holocene Southern Baltic Sea, Harff J., Lüth F. (editors)
- Uścinowicz Sz., 2003, Relative sea level changes, glacio-isistatic rebound and shoreline displacement in the Southern Baltic, polish Geological Institute Special Papers, 10, Warszawa
Grafika w tle / Background graphics: Public domain
Masz pytania? Napisz do nas! Kontakt: geocaching@pgi.gov.pl
