Botjes Zandgat (ook wel Botjeszandgat, Botjes gat of Botje Zandgat genoemd) is een zandput in de Groningse gemeente Midden-Groningen. Het zandgat is genoemd naar Feiko Botjes, die hier vanaf het einde van de negentiende eeuw een boerderij had. Rond het begin van de twintigste eeuw was er incidenteel al droge, handmatige zandwinning. De plas is in de jaren zestig ontstaan, nadat er vanaf de jaren vijftig op steeds grotere schaal zand gewonnen werd. Het zand wordt vooral gebruikt bij de aanleg van infrastructuur en in de bouw.
In Nederland is de plas vanwege zijn diepte en helderheid bekend als duikgebied. In het zandgat werd illegaal en onveilig gezwommen, maar sinds 2011 zijn er in de zuidwesthoek voorzieningen voor dagrecreatie. Dit deel heet officieel Botjes Zwembaai of Botjeszwembaai. Er broedt een kolonie oeverzwaluwen, maar voor het overige is de natuurwaarde gering, zoals te verwachten is bij het hoge glauconietgehalte van het water.
Het zandgat ligt in het gebied van de hoogveenontginning in het voormalige Bourtangermoeras, wat nog te zien is aan de akkers in het slagenlandschap. De ontwikkeling toont een beeld dat typerend is voor de maatschappelijke ontwikkeling van Nederland: van vervening en agrarisch gebruik naar steeds grootschaliger exploitatie voor bouw en infrastructuur, dan de zorgen over veiligheid en natuurbehoud en ten slotte de gereguleerde recreatie.
De onmiddellijke omgeving van Botjes Zandgat bestaat vooral uit akkers, aardgasinstallaties, wegen voor plaatselijk verkeer en aan de zuidkant de lintbebouwing van buurtschap Het Veen. Vijfhonderd meter naar het oosten ligt Uiterburen, een buurtschap die tussen Zuidbroek en Noordbroek ligt. Ruim een kilometer van de noordoostrand ligt de buurtschap Stootshorn. Tot de uitgraving van het zandgat wordt het gebied op twintigste-eeuwse kaarten aangeduid als Uiterburenboven.
De plas is ingeklemd tussen de Botjesweg in het westen en Nieuweweg in het oosten, die doodloopt op het zandgat, maar tot in de jaren zestig doorliep naar het noorden. Deze wegen zijn verbonden door 't Veen. Op de hoek van de Botjesweg en 't Veen ligt de Joodse begraafplaats van Zuidbroek. Aan de oostkant gaat Het Veen over in de Drostenlaan, een naam die verwijst naar Drostenborg, een monumentaal landhuis uit 1875, en naar de gelijknamige heerd die er voordien stond.
In de omgeving van Zuidbroek en Uiterburen ligt veel infrastructuur van de NAM. Zo ook bij Botjes Zandgat: Op ruim honderd meter ten noorden van de zandwinning ligt de NAM-locatie Zuiderveen en aan de overkant van de Botjesweg, op ruim een halve kilometer afstand, de locatie Spitsbergen, genoemd naar het gelijknamige gehucht. Op beide locaties wordt of werd aardgas uit het aardgasveld van Slochteren gewonnen en gescheiden van water en aardgascondensaat. Verder zijn er twee bovengrondse leidingknooppunten te vinden: Bij de zuidwesthoek van de plas ligt knooppunt Jodenkerkhof en een halve kilometer ten westen van de plas ligt knooppunt Uiterbuursterveen-scraper. Die naam verwijst naar een oude benaming voor Uiterburen.
De plas heeft een bijna rechthoekig, trapeziumvormig wateroppervlak dat in de noordwesthoek een flinke hap mist, waar de drijvende persbuis van de zandzuiger aanlandt bij de zanddepots aan de Botjesweg. Eind 2009 was de oostzijde de langste zijde, met een lengte van ruim 600 meter. De zuidzijde was bijna 500 meter, terwijl de overige zijden korter waren, maar door de zandwinning is de plas gegroeid en onregelmatiger van vorm geworden. Per 2015 waren de zuid- en oostzijde een kleine 700 meter lang, de andere zijden ongeveer 600 meter. Per 2017 is de zuidzijde 700 en de oostzijde ruim 800 meter, de andere zijn korter. De diagonaal van zuidoost naar noordwest meet ruim een kilometer, die van zuidwest naar noordoost 750 meter.
Het gebied rond de plas is in beheer van exploitant Zeldenrust, de gemeente Midden-Groningen (Welke toestemming hebben gegeven voor het plaatsen van de cache), Staatsbosbeheer en Provincie Groningen. De grond rond de aardgasinstallaties is eigendom van de NAM. Bij de ontwikkeling van toekomstplannen zijn vooral Zeldenrust en de gemeente betrokken. De gemeente Midden-Groningen probeerde al sinds 1982 het terrein te ontwikkelen, vooral tot recreatiegebied. Tegenvallers, financiële problemen en afhakende investeerders vormden struikelblokken.
In 2011 is langs de westrand van de plas een sobere zwemvoorziening met dagstrand in gebruik genomen: Botjes Zwembaai. Naar verwachting zullen er 50 tot maximaal 150 bezoekers tegelijk gebruik van maken. Er is toezicht, maar dat is niet speciaal gericht op de veiligheid; de gemeente wijst aansprakelijkheid bij ongevallen af. De kwaliteit van het water wordt wel gecontroleerd, door waterschap Hunze en Aa's. De baai, met een diepte van maximaal 1,50 meter en een oppervlakte van circa 4500m², is met een drijflijn gescheiden van de rest van de plas. Aan de zuidkant beperkt een strekdam de instroom van koud water uit het diepe deel van de plas. Het doorzicht van meer dan een meter is goed voor een zwemplas, maar duikers die op eigen risico in het diepe deel zwemmen, rapporteren daar zicht van twintig meter of meer.
Het recreatiestrand bestaat uit een tien meter brede strook van 150 meter met aan het eind een veertig meter breed deel van zeventig meter lang. Er zijn toiletten, vuilnisbakken en picknicktafels. Langs de Botjesweg zijn parkeerplaatsen. Het strand is toegankelijk voor invaliden, maar er zijn voor hen geen voorzieningen. Ook zijn er geen douches, speeltoestellen of horeca.
Zelfs 's zomers is het water in een groot deel van de plas niet warmer dan 12 tot 15 Celsius. Voor zwemmers is opwellend water een gevaar, omdat dit nog kouder is dan de genoemde 12 graden, wat tot kramp, onderkoeling en verdrinking kan leiden. Het gevaar is het grootste in de noordelijke helft van de plas, waar de zandwinning plaatsvindt en drijfzand ligt. De zandwinning daar kan sterke waterstromen veroorzaken, daarom is het noordelijk deel verboden en afgezet met hekken. Het recreatiedeel Botjes Zwembaai is ondiep en deels afgeschermd door een strekdam, zodat het water hier warm genoeg is om te zwemmen.
De benamingen Botjesweg en Botjes Zandgat verwijzen naar Feiko Botjes, de enige nakomeling van het boerenechtpaar Eltjo Botjes en Grietje Edzes. Hij werd geboren in 1872, trouwde in 1897 met Talka Frederika Jutting en boerde vanaf dat jaar tot 1921 aan de Uiterburen, ten oosten van de huidige plas. Hij was eigenaar van een boerderij met drie hectare land. Destijds werd er soms handmatig zand afgegraven en was er een schietbaan in het ruige terrein. In de jaren 1907 en 1908 werd er ophoogzand afgegraven voor de aanleg van de nabijgelegen spoorlijn Zuidbroek – Delfzijl.