Jak tu upadł ten upad? EarthCache

JAK TU UPADŁ TEN UPAD?

HOW THIS FALL FELL HERE?

CZĘŚĆ DOSKONAŁEJ CAŁOŚCI

Tych skał nie sposób nie zauważyć... Tworzące je osady fliszowe widoczne na stromym zboczu wzniesienia zwanego Basztą (fig. 1), stanowią zaiste monumentalne zakończenie grzbietu opadającego z Makowicy w widły Dunajca i Ochotnicy. Te skały zdają się kpić z obecnych czasów nadmiernej konsumpcji i konkurencji, w których z każdą chwilą tracimy więź z otaczającą nas przyrodą. Przecież jej standardy i prawa nie pasują do naszego życia, a jednak... W miejscach takich jak to, zdajemy sobie wreszcie sprawę, że każda warstwa skalna, każda ławica, najdrobniejsze budujące ją ziarno mineralne (np. kwarcu, łyszczyków, skaleni), ma tu do odegrania znaczącą rolę – jest immanentną częścią tej doskonałej całości! Przekonajmy się więc jakie tajemnice kryje w sobie góra Baszta i czego może nas nauczyć.

Fig. 1. Góra Baszta (źródło: http://pl.wikipedia.org; fot. J. Opioła)
 

DLA KAŻDEGO COŚ CIEKAWEGO

Przez Basztę prowadzi szlak turystyczny na Lubań (najwyższa góra w południowo-wschodnich Gorców), ale są przynajmniej trzy inne powody, dla których warto się tu pojawić: religijne – „kalwaria tylmanowska”, droga krzyżowa biegnąca grzbietem góry (fig. 2); historyczne – na szczycie we wrześniu 1939 r. znajdował się posterunek obserwacyjny polskich wojsk, do dziś widoki piękne (fig. 3); i... geologiczne! Gorce, to jeden z najciekawszych i unikalnych pod tym względem rejonów polskich Karpat, o czym możemy przekonać się osobiście, obserwując ułożony z niemal zegarmistrzowską precyzją zespół warstw skalnych w zboczu Baszty (fig. 4). Reprezentują je głównie gruboławicowe piaskowce. Biorąc pod uwagę wyniki przeprowadzonych tu badań, całą sekwencję skał uznano za stratotyp, czyli profil geologiczny (odsłonięcie) o ściśle określonej lokalizacji, który wykorzystywany jest jako wzorzec do porównania. My użyjemy go do zupełnie czegoś innego, jednak równie ważnego w pracy geologa, zwłaszcza podczas tworzenia przekrojów i map. Zobaczmy, jak określa się orientację struktur geologicznych w przestrzeni!

Fig. 2. Kalwaria tylmanowska – fragment drogi krzyżowej biegnącej grzbietem góry Baszty (źródło: http://pieniny24.pl; fot. J. Dyda)
 

Fig. 3. Widok ze szczytu góry Baszty (źródło: http://pieniny24.pl; fot. J. Dyda)
 

Fig. 4. Ławice fliszu karpackiego w zboczu góry Baszty (fot. P. Woźniak)
 

BEZ MŁOTA TO NIE ROBOTA?

Praca geologa to nie tylko tłuczenie skał młotkiem. Aby poznać budowę geologiczną danego obszaru przeprowadza się mniej lub bardziej skomplikowane pomiary, a zwłaszcza te, pozwalające ustalić orientację przestrzenną ławic i warstw skalnych, spękań, uskoków itp. Skupmy się na najprostszych, a zarazem najczęściej wykonywanych pomiarach do których bez wątpienia należą: określenie azymutu biegu warstwy i jej upadu. Azymut biegu, to kąt zawarty między kierunkiem północy (N) a linią biegu mierzony zgodnie z ruchem wskazówek zegara. Natomiast upad warstwy – upraszczając nieco definicję – to kierunek jej największego nachylenia w którym zapada (fig. 5).

Fig. 5. Bieg i upad warstw (źródło: http://geo-turystyka.pl)
 

I tu w naszej opowieści pojawia się profesjonalny, choć dość ciężki (zarówno pod względem swojej wagi jak i ceny) kompas geologiczny (fig. 6).

Fig. 6. Kompas geologiczny typu Freiberger (fot. P. Woźniak)
Fig. 7. Sposób wykonywania pomiaru bezpośredniego za pomocą kompasu geologicznego Freiberg (źródło: Labus M., Krzeszowska E., 2011)
 

Przykładamy go do powierzchni warstwy biegunem S (nieformalna zasada – „S” do skały, „N” do nosa) tak, aby wierzchnia płytka kompasu jak najlepiej do niej przylegała (fig. 7). Po spoziomowaniu dokonujemy odczytu wartości z północnego końca igły magnetycznej (gdy płytka zapada na N) lub południowego (gdy płytka zapada na S). Wielkość kąta upadu wskazuje nam klinometr płytkowy (fig. 8, czerwona strzałka). Proste? Spokojnie! Do zaliczenia niniejszego earthcach’a wystarczy sprzęt w wersji turystycznej, a i bez niego też niektórzy sobie doskonale poradzą. Jak to mówił Mistrz Jedi Obi-Wan Kenobi – Patience... use The Force, think! / Cierpliwości... użyj MOCY. Pomyśl!

Fig. 8. 120/60 – wynik pomiaru azymutu biegu i upadu hipotetycznej warstwy skalnej. Miejsce odczytu kąta upadu (klinometr płytkowy) wskazane czerwoną strzałką (fot. P. Woźniak)

120/60, to wynik pomiaru azymutu biegu i upadu hipotetycznej warstwy, wykonanego kompasem geologicznym widocznym na zamieszczonym powyżej zdjęciu. Jak widać płytka kompasu zapada na S, a więc odczytu azymutu biegu dokonano ze wskazania czerwonego, południowego końca igły magnetycznej (120o). Wielkość kąta upadu (60o) wskazuje klinometr płytkowy (zapadanie na S – wartości z przedziału czerwonego).
 

SŁOWNIK „GEOLOGICZNO-POLSKI”:

FLISZ
Zespół skał terygenicznych cechujący się wielokrotną cyklicznością. Flisz powstaje na skutek schodzenia po stoku kontynentalnym podwodnych prądów zawiesinowych i osuwisk oraz segregowania grawitacyjnego ziaren skalnych w czasie tego transportu. Flisz karpacki – określenie regionalnie występującego fliszu, to seria naprzemianlegle ułożonych warstw skał osadowych morskiego pochodzenia, składająca się z następujących po sobie ławic: zlepieńców, piaskowców, mułowców i iłowców. Formują się one na dnie morza wskutek działalności tzw. prądów zawiesinowych, które doprowadziły do ich charakterystycznego, frakcjonalnego uwarstwienia.

KWARC
Minerał skałotwórczy z gromady krzemianów przestrzennych zbudowany głównie z dwutlenku krzemu. Zazwyczaj tworzy kryształy słupkowe wykształcone w postaci heksagonalnego słupa (o sześciobocznym przekroju), zakończonego ścianami romboedrów i podwójnych piramid. Oprócz struktury krystalicznej kwarc może tworzyć odmiany ziarniste, skrytokrystaliczne oraz naskorupienia i inkrustacje. Twardość 7. Zazwyczaj jest przezroczysty, bezbarwny, ale tworzy też wiele kolorowych odmian. Czysty, bezbarwny kwarc nazywany jest kryształem górskim.

ŁAWICA SKALNA
Ławica skalna to warstwa lub zespół warstw o zbliżonych cechach, wyraźnie wyróżniających się od warstw sąsiednich. Ławica jest oddzielona od góry i dołu równoległymi płaszczyznami. Różni się od pozostałych barwą lub odmienną strukturą.

ŁYSZCZYK
Miki, łyszczyki, to grupa minerałów (skałotwórczych) zaliczana do gromady krzemianów. Tworzą skupienia zbite, ziarniste, blaszkowe, czasami rozetowe. Są giętkie, elastyczne i sprężyste. Tylko niewiele wśród nich jest wyraźnie kruchych oraz łamliwych.

PRĄD ZAWIESINOWY
Typ wodnego prądu gęstościowego poruszającego się pod wpływem grawitacji i bezwładności. Większa gęstość prądu zawiesinowego od otaczającej wody spowodowana jest dużą ilością materiału (głównie cząstek ilastych) transportowanego w zawieszeniu.

SKALEŃ
Najpospolitszy minerał w skorupie ziemskiej, zaliczany do glinokrzemianów przestrzennych potasu, sodu, wapnia, rzadziej baru. Grupa skaleni obejmuje szereg minerałów o zróżnicowanym składzie chemicznym i różnej postaci kryształów. Tworzą one kryształy mieszane, w których wzajemnemu podstawieniu ulega jedna lub dwie pary jonów.

USKOK
Struktura tektoniczna powstała w wyniku rozerwania mas skalnych i przemieszczenia ich wzdłuż pewnej powierzchni (lub wąskiej strefy zniszczenia), zwanej powierzchnią uskoku (lub strefą uskokową).

Fig. 9. Jedno z miejsc u podnóża góry Baszty za kapliczką, w którym można dokonać obserwacji niezbędnych do zaliczenia zadania nr 3 (fot. P. Woźniak)
Przedmioty potrzebne do zdobycia skrytki

Kompas, kątomierz (lub kompas geologiczny)

Aby zalogować EC musisz odwiedzić miejsce i przesłać odpowiedzi na pytania: 

1. Z jakich najczęściej skał zbudowane są zespoły warstw ujętych w grube ławice, widoczne w zboczu góry Baszty?

2. W jakim kierunku – północnym, południowym, wschodnim lub zachodnim – nachylone są warstwy skalne budujące górę Basztę? W udzieleniu prawidłowej odpowiedzi pomoże Ci zwykły, turystyczny kompas lub – w przypadku jego braku, obserwacja pozycji Słońca.

3. Określ kąt upadu warstw skalnych widocznych u podnóża góry Baszty (dowolne miejsce za kapliczką – np. fot. 9). NIE WSPINAJ SIĘ na ścianę odsłonięcia! Pomiaru możesz dokonać oczywiście „na oko” lub przy użyciu zwykłego kątomierza.

4. Podobno w przeciwieństwie do człowieka natura nie buduje przy pomocy linijki, a jednak... Patrząc na prawie idealnie równoległe, „odcinające” się od siebie warstwy skalne widoczne w zboczach góry Baszty, można z całą pewnością powiedzieć, że zawsze są jakieś odstępstwa od reguły! To choćby tylko jeden z powodów, aby zrobić sobie w tym miejscu pamiątkowe zdjęcie i dołączyć je do komentarza.

UWAGA! Do zalogowania tej skrytki EarthCache wymagane jest wysłanie odpowiedzi do zadań przez profil PIG_PIB. Logować można po wysłaniu rozwiązań, nie czekając na wiadomość z naszej strony. Logi bez wysłanych odpowiedzi będą kasowane w ciągu 14 dni.

PART OF THE PERFECT ENTIRETY

It is impossible not to notice these rocks... The flysch sediments that form them, visible on the steep slope of the hill called Baszta („The Tower”; fig. 1), are indeed a monumental end of the ridge falling from Makowica into the forks of the Dunajec and Ochotnica rivers. These rocks seem to mock the current times of overconsumption and competition, in which we lose our bond with the nature around us every moment. After all, its standards and laws do not match our lives, but... In places like this, we finally realize that every rock layer, the tiniest mineral grain that builds it (e.g. quartz, mica, feldspar), has a significant role to play here - it is an immanent part of this perfect whole! So let's find out what secrets the Baszta mountain hides and what it can teach us.

SOMETHING INTERESTING FOR EVERYONE

A tourist trail to Lubań (the highest mountain in the south-eastern Gorce) leads through the Baszta, but there are at least three other reasons why it is worth visiting: religious - "Tylman's Calvary", the Way of the Cross running along the ridge of the mountain (fig. 2); historical - on the peak in September 1939 there was an observation post of the Polish troops, beautiful views to this day (fig. 3); and ... geological also! Gorce are one of the most interesting and unique regions of the Polish Carpathians, which we can see for ourselves by observing the complex of rock layers arranged with almost watchmaking precision in the slope of the Baszta (fig. 4). They are mainly represented by thick-bed sandstones. Taking into account the results of the research carried out here, the entire sequence of rocks was considered a stratotype, i.e. a geological profile (exposure) with a precisely defined location, which is used as a reference for comparison. We will use it for something completely different, but equally important in the work of a geologist, especially when creating geological cross-sections and maps. Let's see how the orientation of geological structures in space is determined!

IT’S NOT A JOB WITHOUT A HAMMER?

The work of a geologist is not only about breaking rocks with a hammer. In order to find out about the geological structure of a given area, more or less complex measurements are carried out, especially those that allow to determine the spatial orientation of rock layers, cracks, faults, etc. Let’s focus on the strike and dip of the layer. The strike azimuth is the angle between north (N) and the strike, measured clockwise. On the other hand, the dip of the layer - simplifying the definition a bit - is the direction of its greatest slope in which it falls (fig. 5). And here, in our story, appears a professional, though quite heavy (both in terms of its weight and price) geological compass (fig. 6). We apply it to the surface of the layer with the S pole (informal rule - "S" to the rock, "N" to the nose) so that the top compass plate sticks to it as closely as possible (fig. 7). After leveling, we read the value from the northern end of the magnetic needle (when the plate falls on N) or south (when the plate falls on S). The size of the dip angle is shown by the plate clinometer (fig. 8, red arrow). Simple? Calmly! To pass this cache, all you need is the tourist version of the equipment, and even without it, some will do well. As Jedi Master Obi-Wan Kenobi said - Patience... use The Force, think!”

Items needed to get the EC

Compass, protractor (or geological compass)

To log the EC you need to visit the place and send answers to the questions:

1. What are the most common rocks, visible in the hillside of the Baszta Mt?

2. In what direction - north, south, east or west – the rock layers are sloped? An ordinary tourist compass or - if it is not available - observing the position of the Sun will help you to answer the question correctly.

3. Determine the angle of dip of the rock layers visible at the foot of the Baszta Mt (any place behind the chapel - eg photo 9). DO NOT CLIMB the exposure wall! Of course, you can take the measurement "by eye" or using an ordinary protractor.

4. Apparently, unlike humans, nature does not build with a ruler, but... Looking at the almost perfectly paralel rock layers visible in the slopes of the Baszta Mt., one can certainly say that there are always some exceptions from the rule! This is just one of the reasons to take a photo here and add it to your comment.

WARNING! To log this EC you have to send the answers to PIG_PIB profile. You can log after sending the answers, without waiting for our reply. Logs without answers will be deleted within 14 days!
 

Literatura / References:

1. CISZEWSKI M., LUBOŃSKI P., 2004: Gorce – przewodnik dla prawdziwego turysty. Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Pruszków.

2. JAROSZEWSKI W., MARKS L., RADOMSKI A., 1985: Słownik geologii dynamicznej. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.

3. JAROSZEWSKI W. (red.), 1986: Przewodnik do ćwiczeń z geologii dynamicznej. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.

4. LABUS M., LABUS K., 2003: Podstawy geologii strukturalnej i kartografii geologicznej. Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice.

5. LABUS M., KRZESZOWSKA E., 2011: Praktyczne podstawy geologii ogólnej i paleontologii. Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice.

6. ŻABA J., 2003: Ilustrowany słownik skał i minerałów. Videograf II, Katowice.

Grafika w tle: pixabay.com (public domain)