Powszechnie znane jest powiedzenie „Wart Pac pałaca, a pałac Paca”, które w oryginalnej wersji - w poemacie „Pan Tadeusz, czyli Ostatni zajazd na Litwie” A. Mickiewicza brzmi „Godzien jest pałac Paca, godzien Pac pałaca”. Nie wiadomo dokładnie, o który pałac Paca chodzi, ale jest dwóch najbardziej prawdopodobnych kandydatów – pałac w Dowspudzie z XIX w., albo pałac w Jeznie (na terenie dzisiejszej Litwy, lt. Jieznas)–okazała rezydencja rodu Paców z XVIII w. Burzliwe dzieje, a szczególnie upadek powstania listopadowego (1831 r.), spowodowały, że z obu tych wspaniałych pałaców do dzisiaj niestety niewiele już pozostało. Ich właścicielem, przed przejęciem przez władze carskie w 1831 r., był hrabia Ludwik Michał Pac. Zdaniem niektórych badaczy mógł też on być pierwowzorem hrabiego Horeszki w „Panu Tadeuszu”.
Prawdziwy hrabia Pac – Ludwik Michał, ostatni męski przedstawiciel znamienitego i zasłużonego w Polsce oraz na Litwie rodu Paców, był osobą wybitną. Urodził się w Strasburgu w 1778 r., kształcił na Uniwersytecie Wileńskim, we Francji i Anglii. W młodości odwiedził wiele państw europejskich, a w czasach Napoleona walczył pod jego sztandarami. W 1812 r. awansował na stopień generała i został nawet adiutantem samego cesarza. W randze generała brygady odbył kampanię moskiewską, saską i francuską. Po upadku Napoleona w 1815 r. i po amnestii wrócił z zagranicy do rodowych dóbr (w Królestwie Polskim, Cesarstwie Rosyjskim i Prusach), gdzie w swoich majątkach (m.in. w dawnej Guberni Suwalskiej, a obecnie na Suwalszczyźnie), wprowadził wiele bardzo nowoczesnych na owe czasy metod produkcji rolnej, wzorowanych na obserwacjach poczynionych w Anglii. W tym celu do dóbr w Dowspudzie oraz pobliskich Mazurkach i Janówce sprowadził farmerów i rzemieślników ze Szkocji i Anglii, których osiedlił w kilku sąsiadujących z Dowspudą wsiach, w tym we wsi noszącej do dziś nadaną przez tych osadników nazwę "Szkocja" (GC9A40H).
Na zlecenie hrabiego Paca w latach 1820-1827w Dowspudzie wybudowano wspaniały pałac w nowatorskim na ówczesne czasy stylu - angielskiego neogotyku. Zaprojektował go włoski architekt Pietro Bosio, ale do nadania ostatecznej formy przyczynił się kolejny sprowadzony przez hrabiego z Włoch architekt – Enrico (Henryk) Marconi. Niestety do dzisiaj w całości zachował się tylko piękny portyk podjazdowy, a poza tym fragment korpusu przedniego z jedną z bocznych baszt, część dwupoziomowych piwnic, fundamenty korpusu głównego z jedyną ocalałą z czterech narożnych wież (o nazwie bociania). Jak wyglądał pałac w czasach swojej świetności możemy zobaczyć jedynie na kilku rycinach z epoki oraz na makiecie, która jest do obejrzenia w pobliskiej kordegardzie.
Z braku zachowanych dokumentów trudno dziś dokładnie odtworzyć wygląd jego wnętrza. Z dawnych opisów wiemy jedynie, że na parterze znajdowała się kaplica, salony, archiwum z biblioteką oraz zdobiona sztukaterią jadalnia. Na piętrze znajdowały się pokoje mieszkalne właściciela. Prawe skrzydło pałacu mieściły zbiory militariów, lewe bogatą galerię malarstwa i oranżerię, a w piwnicach znajdowały się łazienki urządzone w stylu antycznym. Całość była bogato zdobiona polichromią i freskami, również autorstwa włoskich artystów.
Pałac był otoczony dużym parkiem (w modnym wówczas stylu angielskim), zaprojektowanym przez szkockiego ogrodnika Johna Heitona. Część parku przetrwała. Obecnie jego alejkami, pośród starych drzew, biegnie oznakowana ścieżka poznawcza. Wejścia na teren parku i pałacu strzeże –odnowiona obecnie kordegarda (waypoint), od której do pałacu prowadzi aleja wysadzana starymi lipami.
Niestety hrabia Pac krótko mógł cieszyć się swoim pałacem. Po upadku powstania listopadowego, w którym wziął aktywny udział, został zmuszony do emigracji, do Francji. Wkrótce, w 1835 r., zmarł w Smyrnie (Turcja) podczas podróży dyplomatycznej. Wszystkie jego dobra pozostałe kraju zostały skonfiskowane przez władze carskie. Pałac i ziemie w Dowspudzie zostały przekazane rosyjskim dzierżawcom, którzy nie bardzo się jednak nim interesowali. Pałac szybko więc niszczał i wkrótce po dawnej dumie Paca pozostały tylko malownicze ruiny, które możemy podziwiać do dzisiaj.
Count Ludwik Michał Pac, the owner of Dowspuda, was the last male representative of the noble Pac family, a distinguished and well known family both in Poland and Lithuania. He was born in Strasbourg in 1778, studied at the University of Vilnius, and then in France and England. In his youth he visited many European countries and in the time of Napoleon he fought under his banner. In 1812 he was promoted to the rank of general by the emperor and fought in the Russian, Saxon and French campaigns. After the fall of Napoleon in 1815 and after the amnesty, he returned to his family estates in Poland, where he introduced many very modern at the time, farming methods modelled on observations made in England. He also brought about 500 farmers and craftsmen from Scotland and England his estate in Dowspuda. They settled in several villages near Dowspuda, including the village which is still called Szkocja (Scotland in English) - see also GC9A40H.
In 1820-1827 Pac had a magnificent palace built in Dowspuda in an innovative then style - English neo-Gothic. It was designed by the Italian architect Pietro Bosio, although another architect from Italy – Enrico Marconi – also contributed to its final shape. Sadly, only the beautiful driveway portico has been fully preserved to this day. We can only see what the palace looked like in its heyday in a few engravings from the 19th century.
Due to the lack of preserved documents, we do not know exactly what the interior of the palace looked like. In the old descriptions we can only read that on the ground floor there was a chapel, lounges, an archive with a library and a dining room. The owner's living quarters were upstairs. The right wing of the palace housed a military collection, the left wing a rich painting gallery and an orangery, and in the basement there were antique style bathrooms. The whole was richly decorated with polychrome and frescoes, also by Italian artists.
The palace was surrounded by a large park, designed by Scottish gardener John Heiton. Only a part of the park has survived. Now a short trail with information boards runs there among old trees. The entrance to the park and the palace was guarded by a guardhouse (recently renovated, waypoint), from which a lime-tree alley led to the palace.
Sadly, Count Pac could enjoy his palace only for a short time. He took an active part in the November Uprising (1830) against the tsar and after its fall he was forced to emigrate to France. All his possessions were confiscated by the tsarist authorities. The palace and lands in Dowspuda were handed over to Russian tenants who did not care much about them. The palace quickly deteriorated and soon only picturesque ruins remained of what was once Count Pac’s pride.