Jeziorka Duszatyńskie - to nazwa dwóch, (w przeszłości trzech) jezior osuwiskowych znajdujących się na zachodnich zboczach Chryszczatej w pobliżu wsi Duszatyn - jedna z większych osobliwości przyrodniczych Bieszczadów.
Jeziorka powstały na skutek oderwania się i obsunięcia zachodniego zbocza Chryszczatej w tzw. Steciw Lesie 13 kwietnia 1907, w przeddzień Wielkanocy. Powstałe osuwisko spowodowało zatamowanie odpływu potoku Olchowatego (dopływ Osławy) w kilku miejscach, tworząc naturalne zapory, a następnie napływu wody z kulminacji Chryszczatej i Mikitowej. Do osunięcia zbocza doszło po wiosennych roztopach i ulewnych deszczach.
Utworzyło się też kilka oczek, rozrzuconych w zagłębieniach terenu. Z czasem jednak oczka te zanikły, podobnie jak trzecie z jeziorek. W latach 20. XX wieku powierzchnia zbiorników była dwukrotnie większa, ulegały jednak stopniowemu zamulaniu przez wpływające potoczki.
W 1957 teren ten uznano za obszar chroniony, tworząc rezerwat przyrody „Zwiezło” o powierzchni 2,2 ha.
Osuwisko zostało nazwane „Zwiezło” (od ludowego powiedzenia, że "zwiezło kawał góry"). Uznawane jest za największe rozpoznane w polskich Karpatach (szacuje się, że przemieszczeniu uległo około 12 mln m³ ziemi) oraz drugie, po Osuwisku Szklarki w Szymbarku, pod względem powierzchni (około 36 ha). Jego długość wynosi ponad 2 km. W jego topografii wyróżnia się trzy części:
- nisza – obszar oderwania o zasięgu 880 m x 250 m i głębokości do 25 m,
- rynna – droga osuwiska o wyżłobionym zarysie 400 m x 140 m z głębokością do 10 m, oddzielona od niszy stromym progiem,
- jęzor osuwiska – obszar złożenia mas ziemi i skał o powierzchni około 15 ha i średniej miąższości około 35 m.
Niszę od rynny oddziela, maskowany zwietrzeliną, próg wysokości około 10 m, zbudowany z bardziej odpornego piaskowca. Łamały się na nim bloki skalne wpadające do rynny, co spowodowało powstanie u jego podnóża głębokiego wydrążenia, które nazwano „diabelskim młynem”.
W obrębie języka osuwiskowego powstały trzy małe jeziora:
- Jeziorko Górne położone na wysokości 701 m o powierzchni 1,44 ha, średniej głębokości 2 m (maksymalnej do 5,8 m) i pojemności 25 500 m³,
- Jeziorko Dolne leżące na wysokości 683 m o powierzchni 0,45 ha, średniej głębokości 2,4 m - (maksymalnej 6,2 m) i pojemności 12 000 m³.
- trzecie jeziorko, najmniejsze z nich i najniżej położone (na wysokości 614 m), obecnie już nie istnieje.
Ciekawostki
Gazy powstające w wyniku butwienia drewna i resztek roślinności w głębi jeziorek powodują w zimie wybuchy obserwowane jako fontanny wody w miejscach rozerwania pokrywy lodowej.
Nad jeziorkami rosną rdestnica pływająca i skrzyp gałęzisty – gatunki rzadkich w Bieszczadach roślin, a także pałka szerokolistna, trzcina pospolita i rzęśl wiosenna, które mają tutaj wyjątkowo wysoko położone stanowisko występowania.
W wodach jeziorek odkryto nieznany wcześniej w Polsce, endemiczny gatunek wodopójki Neumania callosa.
Legendy związane z jeziorkami
Okoliczni mieszkańcy uważali to miejsce za zaczarowane, a przyczyny powstania osuwiska wiązała z działaniem rozsierdzonego diabła, który rzucił ognistą kulę, czyniąc spustoszenie. Inna legenda przyczynę powstania osuwiska widziała w upadku meteorytu.
Podczas kataklizmu przerażeni mieszkańcy pobliskiej wsi Duszatyn, podejrzewając koniec świata, spakowali pośpiesznie dobytek i uciekli do pobliskich wsi Smolnika i Prełuk, gdzie w cerkwi uderzono w dzwony na trwogę. Według niektórych, to drżenie ziemi, wywołane osuwaniem się mas skalnych, spowodowało bicie dzwonów w pobliskich świątyniach.
Szczegółowe informacje na temat jeziorek w publikacji Karpackiego Zespołu Parków Krajobrazowych:
https://parkikrosno.pl/static/img/k204/zwiezlo_net.pdf