Kalkgrens Egmond - Bergen
Kalkgrens
Tussen Egmond en Bergen ligt de kalkgrens. Ten zuiden van deze kalkgrens is het zand kalkrijk. Ten noorden van de grens is het zand kalkarm. Deze verschillen kun je terugvinden in het duinlandschap. De overgang van kalkrijk naar kalkarm zand is niet scherp en kan vele tientallen meters breed zijn.
Duinen en strand
Duinen zijn een natuurlijke bescherming tegen het zeewater. Je vindt ze als een meestal smalle strook langs de kusten van Zeeland, Zuid- en Noord-Holland en op de waddeneilanden.
De meeste duinen liggen vlak langs de zee. Ze bestaan uit opgewaaid zand dat door de zee is aangevoerd.
Duinen zijn onderdeel van het duinlandschap. Naast de duinen maken hier de stranden, de zeereep en de eventueel aanwezige zandplaten deel van uit.
Het strand kun je zien als bron van het duinzand. De wind stuift het droge zand op en zo kunnen zich steeds hogere duinen vormen. De eerste rij duinen noemt men wel de zeereep. Zij vormen de eerste verdedigingslinie tegen het zeewater. Achter deze zeereep liggen meestal meerdere rijen met duinen. Deze zijn nog niet zo lang geleden gevormd (ongeveer tussen 1100 en 500 jaar geleden) en daarom noemt men ze jonge duinen.
Wat is zand
Zand zijn kleine korreltjes steen. Netter gezegd, zand bestaat vrijwel geheel uit kleine korreltjes van een mineraal. En waar staat klein voor? Om precies te zijn: de afmetingen van de korreltjes moet liggen tussen 2 mm en 0,063 mm.
De samenstelling van zand kan heel verschillend zijn. Dit hangt immers af van welke mineralen je in het zand vindt. Maar daarnaast zijn er ook verschillen in de structuur van het zand. Zo kunnen zandkorrels doorzichtig of opaak (ondoorzichtig), gekleurd of kleurloos, ruw of fijn, scherp of afgerond zijn of relatief grote of kleinere korrels bevatten.
Het Nederlandse duinzand bestaat vooral uit het mineraal kwarts. Dit komt veel voor in de gebieden waar het zand van afkomstig is. Bovendien is kwarts heel hard, lost niet op in water en verweert dus moeilijk. Kwarts in duinzand is kleurloos. Soms zit er een geel of bruinig gekleurd ‘huidje’ overheen en lijkt het alsof de kwarts toch een kleurtje heeft. Dit huidje is een heel dun laagje ijzeroxide.
Andere mineralen die veel minder vaak voorkomen in zand zijn granaatjes, ijzererts en “kalk”(calciet, aragoniet, schelpfragmentjes). Heel af en toe vind je nog andere mineraalkorreltjes van onder andere epidoot en magnetiet Ook vind je vaak een beetje humus tussen het zand.
Herkomst strand- en duinzand
In berggebieden wordt door verwering gesteente steeds verder vermalen en verkleind en meegenomen met riviertjes, vaak als kleine korreltjes gesteente. Zand kun je dus eigenlijk opvatten als korreltjes verweerd gesteente.
Als de gesteenten kalkrijk zijn zal ook het daaruit gevormde zand kalk bevatten. Kalk is namelijk relatief zacht, verweert makkelijk en lost maar heel langzaam op in water. De met de rivieren meegenomen korreltjes gesteente (voor een groot deel zand) bevatten dus nog steeds kalk.
Er zijn ook gesteenten die weinig kalk bevatten. Deze gesteenten vinden we onder andere in grote delen van Noorwegen, Zweden en Finland. Bij verwering ontstaat hieruit kalkarm zand.
Kalkrijk zand
In de berggebieden van Duitsland, Frankrijk en Zwitserland komen veel kalkrijke gesteenten voor.
Dit kalkrijke materiaal wordt meegevoerd met allerlei rivieren zoals de Rijn, de Maas en de IJssel en beland tenslotte in de Noordzee. Hier wordt het in noordelijke richting meegenomen door zeestromen langs de kust. Een deel van het meegenomen kalkrijke materiaal komt als zand op het strand terecht en in de uit dit zand gevormde duinen. Een groot deel van onze stranden en duinen bestaat dus uit kalkrijk zand.
De samenstelling van dit zand kan fluctueren. Aan het strand vormen schelpjes een extra kalkbron. Oudere duinen bevatten vaak wat minder kalk doordat een deel hiervan is opgelost in regenwater en is weggevoerd.
Kalkrijk zand bevat dus kalkdeeltjes en heeft een lichtbruinbeige kleur. Soms beschrijft men de kleur van dit zand als blond.
Deze kleur geldt voor droog zand. Meestal is de bovenlaag die we zien ook droog. Is het zand vochtig (bijvoorbeeld na een bui of vaak in de winter) dan is het kalkrijke zand hier veel geler van kleur.
Omdat veel planten kalk nodig hebben kom je in kalkrijke duinen een grote verscheidenheid aan planten tegen zoals duindoorn, dauwbraam en duinviooltje. Duindoorn komt vaak in groepen voor en vormt dan flinke bosschages.
Kalkarm zand
Meer naar het noorden is de herkomst van het zeezand anders. Dit zand is tijdens de ijstijden door gletsjers aangevoerd vanuit Scandinavië. De gesteenten in Scandinavië zijn kalkarm en kwartsrijk en dus ook het verweringsmateriaal bevat weinig kalk. Toen de Noordzee grotendeels droog lag is dit kalkarme zand door de wind meegenomen. Hetzelfde soort kalkarm zand vind je in Drenthe, de Utrechtse Heuvelrug en op de Veluwe.
De vrij scherpe grens tussen deze twee soorten duinzand vinden we tussen Egmond en Bergen in Noord-Holland.
Kalkarm zand bevat duidelijk minder kalkdeeltjes dan kalkrijk zand. Zonder de aanwezigheid van kalk wordt het zand iets zuurder en we komen hier planten tegen die met weinig voeding genoegen nemen zoals struikheide, kruipwilg, buntgras en kraaiheide. Ook rendiermos komt hier voor.
De kleur van kalkarm zand is wat witter en lichter dan kalkrijk zand. Ook hier geldt dat je deze kleur ziet als het zand droog is. Vochtig kalkarm zand is vaak bruinig van kleur.
Nog een verschil is dat kalkarm zand makkelijker verstuift
De vragen:
De wandeling vanaf het parkeerterrein langs wp1 naar wp2 en terug is ongeveer 5,5 km lang.
Onderstaande vragen zijn bedoeld om uit te maken waar je je ten opzichte van de kalkgrens bevindt: in kalkarm of in kalkrijk zand. Om daar achter te komen moet je de structuur en de kenmerken van het zand analyseren. Ook andere omgevingsfactoren kun je in je antwoord betrekken. Om de antwoorden op deze vragen te vinden moet je ook eigen observaties doen. Een loep of goed vergrootglas is noodzakelijk.
Ga naar wp1
- Zoek een plek binnen 50m van wp1 met schoon zand. Welke kleur heeft het zand hier? Probeer de kleur goed te omschrijven.
- Bekijk het zand met behulp van je loep.
Beoordeel de samenstelling en structuur van het zand op dit waypoint. Beschrijf nauwkeurig wat je ziet. Noem tenminste vier verschillende waarnemingen die je aan het zand hebt gedaan en waar jouw beoordeling op berust. Neem eventueel wat zand van wp1 mee naar wp2 om te vergelijken.
Ga naar wp2
- Zoek een plek binnen 50m van wp2 met schoon zand, Vergelijk de kleur, samenstelling en structuur van het zand op wp2 met wat je bij wp1 gevonden hebt.
Welke verschillen heb je nu ontdekt? Noem er minimaal twee.
- Wat voor soort zand denk jij dat er op wp1 en wp2 gevonden wordt: kalkrijk of kalkarm en geef minstens 2 argumenten waarop je jouw conclusie baseert.
Wordt jouw conclusie ondersteunt door de vegetatie die je op wp1 en wp2 hebt aangetroffen? Licht je antwoord toe.
- Maak een foto van jezelf of een persoonlijk item met je gps-ontvanger op wp2 of bij het bankje BE-20. Bordje BE-20 graag op de foto. Bedenk wel dat je met deze foto geen antwoorden prijsgeeft. Zulke foto’s worden verwijderd. Eventuele foto's van je onderzoekactiviteiten zijn niet verplicht maar altijd de moeite waard.
Extra informatie
In het Noordhollands Duinreservaat is een duinkaart verplicht. Deze kun je ter plekke kopen of online bestellen bij de PWN.
Een toegangskaart voor toegang tot het Noordhollands Duinreservaat is verplicht voor iedereen van 18 jaar of ouder. Je kunt ter plekke een toegangskaartje kopen (zie waypoint B1).
Het wandelen is alleen toegestaan op de officiële paden.
Je bent alleen welkom tussen zonsopgang en zonsondergang.
Parkeren bij ingang ‘t Woud is gratis. Zie waypoint P1.
Stuur je antwoorden per mail via het berichtencentrum. Je kunt dan ook meteen loggen.
Logs zonder foto en/of antwoorden worden zonder waarschuwing verwijderd.
Als er problemen zijn neem ik contact met je op.
En veel plezier met deze cache.
Boundary
Between Egmond and Bergen there is a boundary between the calcium-rich southern European and the calcium-poor northern European dunes. These differences show in the dune landscape. Here the boundary is several tens of meters wide here while the change between calcareous sand and not-calcareous sand is not sharp.
Dunes and beach
Dunes are a natural sea defence. Found along the shores of Zeeland, Zuid- and Noord-Holland and the Wadden-islands, usually as narrow ranges. We find most dunes edging the sea and formed by sand that's brought in by the sea and blown up inland. Dunes, together with beaches, beach ridges, creeks, possible sand banks and so on form part of the dune landscape.
Beaches are seen as the main sources of sand. Dry sand is blown upwards, which causes sand dunes to grow higher and higher. The first stretch of dunes we call beach ridges. They are a natural form of coastal defense. Behind the fore-dunes there usually are several ranges of dunes. These were formed recently, appr. between 1100 and 500 years ago, hence categorized as young dunes.
What is sand?
Small grains of stone are sand. To be more correct: sand consist almost completely of small grains of minerals. How do we define small? The exact measurements of sand grains should be between 2 mm and 0,063 mm.
The composition of sand may be very different, depending on which minerals the sand is made up of. But there are also differences in the structure of the sand. For example, grains of sand can be transparent or opaque, colored or colorless, rough or fine, sharp or rounded or contain relatively large or smaller grains.
Dutch dune-sand consist predominantly of quartz, which is a dominant mineral in the regions where the sand is from. What's more, quartz is a very hard mineral and hardly weathers. This quartz is colourless. Sometimes though it does seem to have a colour, as if there is a yellowish, brownish film. This film is a very thin layer of iron oxide. Other minerals that are much less common in sand are garnets, iron ore and “lime” (calcite, aragonite, shell fragments). Very occasionally you will find other mineral granules such as epidote and magnetite. You will also often find a little humus in the sand.
Origin of beach and dune sand
In mountainous area's rock is ground up finer and finer by weathering, ending up in streams and torrents, which end up in rivers, often as small grains of rock. So you can actually think of sand as grains of weathered rock.
If the rocks are calcareous, the sand formed from them will also contain lime. Lime is relatively soft, weathers easily and dissolves only very slowly in water. The grains of rock, (to a large extent sand) carried along by the rivers, therefore still contain lime.
There are also rocks that contain little lime. These rocks can be found in large parts of Norway, Sweden and Finland. When weathered, this produces low-lime sand.
Calcareous sand
In the mountain areas of Germany, France and Switzerland many calcareous rocks occur. This calcareous material is transported by all kinds of rivers like Rijn, Maas and Ijssel and is taken along the shores by sea currents. Part of the calcareous material taken along ends up as sand on the beach and in the dunes formed from this sand. A large part of our beaches and dunes consists of calcareous sand.
The composition of this sand can fluctuate. On the beach, shells form an extra source of lime. Older dunes often contain less lime because part of this has been dissolved in rainwater and carried away. Calcareous sand therefore contains lime particles and has a light brown-beige color. Sometimes the color of this sand is described as blond. But blond is the color of dry sand. Is the sand moist than calcareous sand is more yellow. Because many plants need lime, you will encounter a wide variety of plants in calcareous dunes, such as sea-buckthorn, dewberry and viola tricolor. Sea buckthorn often occurs in groups and forms large bushes.
Non-calcareous sand
More to the north the sea-sand is from a different source: during the ice ages glaciers transported this sand from Scandinavia. The rocks in Scandinavia are lime-poor and quartz-rich, so the weathering material also contains little lime. When the Northsea was mainly dry, the non-calcareous sand was taken by the wind. The same kind of sand you find in Drenthe, the Utrechtse Heuvelrug and the Veluwe. We can see a well defined difference between these two types of sand in the area between Egmond and Bergen, Noord-Holland.
Non calcareous sand contains clearly fewer lime particles than calcareous sand. Without the presence of lime, the sand becomes a little more acidic and we come across plants that are content with little nutrition like heather, creeping willow, grey hair-grass and black crow-berry. Reindeer moss is seen here too. The color of non-calcareous sand is somewhat whiter and lighter than calcareous sand. Is the non calcareous sand moist than the color is more brown.
Another difference is that non-calcareous sand is easier to spray.
The questions:
The walk from the car park along wp1 to wp2 and back is approximately 5,5 km.
The questions below are intended to determine where you are in relation to the limestone boundary: in calcareous or non-calcareous sand. To find out, you need to analyze the structure and characteristics of the sand. You can also include other environmental factors in your answer. To find the answers to these questions, you also need to make your own observations. A loupe or good magnifying glass is necessary.
Go to wp1
- What would you say is the colour of this sand? Try describing the colour in detail.
- Study the sand, using your magnifying glass. Rate the composition and structure of the sand at this waypoint. Describe accurately what you see. Mention at least four different observations that you have made on the sand and on which your assessment is based.
- When you like it take some sand from wp1 to wp2 to compare.
Go to wp2
- Compare the color, composition and structure of the sand at wp2 with what you found at wp1. What differences have you discovered now? Name at least two.
- What kind of sand do you think is found on wp1 and wp2: calcareous or non-calcareous and give at least two arguments on which to base your conclusion.
- Is your conclusion supported by the vegetation you encountered on wp1 and wp2? Please explain your answer.
- Take a photo of yourself or a personal item, including your gps appliance, near the bank BE-20 (see waypoint BA), so you can see the shield on the photo.Take care not to give away answers or spoilers in this photo. Spoiler pictures will be removed.
Any photos of your research activities are not required but always worthwhile.
Extra informations
A dune-ticket is mandatory in the Noord-Hollands Duinreservaat. Available on the spot or online at PWN.
An entry ticket for entering the Noord-Hollands Duinreservaat is obligatory for anyone aged 18 and older. You can buy an entry ticket on the spot (waypoint B1).
Walking is allowed only on indicated paths.
You're welcome to walk here only between sunrise and sunset.
Free parking at entrance 't Woud (waypoint P1)
E-mail your answers via the messaging center. You can log doing so.
Logs with no photo and/or no answers shall be removed without further notice.
In case difficulties might occur, I will contact you.
Have fun doing this cache.
Bronnen / Sources:
https://www.geologievannederland.nl/landschap/landschappen/duinlandschap
https://www.natuurwegwijzer.nl/route/90/duinen-bij-bergen-t-woud
https://duinenenmensen.nl/wp-content/uploads/2014/05/Kennemer-duinlandschap-en-natuur.pdf