Sporen uit de Ijstijd EarthCache
-
Difficulty:
-
-
Terrain:
-
Size: 
(other)
Please note Use of geocaching.com services is subject to the terms and conditions
in our disclaimer.
Toen in de jaren tachtig het verkeer vanuit Steenwijk richting het noorden toenam, kwam er behoefte aan een snelweg in die richting. Voor de aanleg van de snelweg A32 in 1987, werd de Woldberg doorsneden. De Woldberg is deel van een stuwwal en hieruit kwamen tientallen oeroude zwerfstenen, die vast zaten in de keileem van de stuwwal, naar boven.
Bij het geologische monument Wolterholten zijn door Rijkswaterstaat 143 van deze zwerfstenen verzameld. Wanneer je goed naar het oppervlak van de verschillende stenen kijkt, vertellen ze elke hun eigen bijzondere verhaal uit de ijstijd.
|
 |
|
|
De voorlaatste ijstijd, Saalien
Tijdens de voorlaatste ijstijd, aan het einde van het Saalien tijdvak, bereikte het landijs vanuit Scandinavië ook een groot gedeelte van Nederland. Onderweg vanuit Scandinavië naar het zuiden werd al het puin dat het landijs tegenkwam opgenomen en mee getransporteerd. Jaren later, wanneer het landijs eenmaal is gesmolten, ontstaat een karakteristieke ongesorteerde grondlaag bestaande uit een mengelmoes van alles wat door het landijs is meegenomen, de zogenaamde keileem. Deze grondlaag bevat onder andere zand, grind, leem en klei, maar ook vind men juist in deze laag de bekende zwerfstenen.
De laatste ijstijd, Weichselien
Het Weichselien is de laatste ijstijd dat tijdens het Pleistoceen tijdvak heeft plaatsgevonden. In deze periode reikte het landijs een stuk minder ver dan tijdens het Saalien, en heeft Nederland dan ook niet meer kunnen bereiken. Er was in die periode wel sprake van een permanent bevroren ondergrond, de zogenaamde permafrost. Daarnaast heerste er in Nederland een toendraklimaat, waarin de harde westenwind die in deze periode heerste, vrij spel had. Hierdoor werden grote hoeveelheden dekzand vanuit de droog liggende Noordzee aangevoerd en afgezet in ons land.
|
|
|
Gletsjerkrassen ontstonden in zwerfstenen die eerst nog onderdeel waren van een grotere rotspartij waar het landijs overheen bewoog of in zwerfstenen die waren vastgevroren in de zool van het voortbewegende landijs. De zool van het landijs kun je vergelijken met de zool van je schoenen, hiermee maak je direct contact met de ondergrond en wanneer je een steentje onder je schoen hebt schuur je dit ook geleidelijk vlak tijdens het lopen. In onderstaande afbeelding is te zien dat zwerfstenen zich op verschillende hoogtes in het landijs begaven. Veel zwerfstenen vertonen op één of meerdere oppervlakken wel enkele parallel lopende krassen als gevolg van het ijstransport. Maar de zwerfstenen die eerst nog onderdeel waren van de bodem waar het landijs overheen bewoog of die vastgevroren zaten in de zool, hebben een vlak afgeschuurd oppervlak met talrijke diepe krassen in één richting.
IJskanter
Ijskanters zijn zwerfstenen waarbij op minimaal twee aaneenliggende vlakken gletsjerkrassen te vinden zijn. De krassen op de verschillende vlakken lopen niet in de dezelfde richting maar kruisen elkaar. Een dergelijke steen heeft vastgevroren gezeten in de zool van het landijs, en de krassen zijn veroorzaakt tijdens het bewegen van het landijs over rotsachtige ondergronden. Ergens tijdens het bewegen is de steen even losgekomen van het landijs en heeft zich kunnen draaien, waarna hij weer is vastgevroren in de zool, alleen nu in een iets ander positie. Hierdoor is een nieuw oppervlak van de steen in aanraking gekomen met de rotsachtige ondergrond en is ook dit oppervlak afgesleten en voorzien van krassen.
Gletsjerbodemstenen
Gletsjerbodemstenen zijn grote zwerfstenen die slechts aan één zijde zijn afgeschuurd en voorzien van krassen. Deze stenen maakte in eerste instantie deel uit van een grotere rotspartij, waar het landijs overheen bewoog. Wanneer het landijs vastvroor met de rotspartij, ontstond er een geweldige trekkracht van het voortbewegende ijs op de rotspartij en is de steen uiteindelijk losgebroken en meegevoerd. Bij deze zwerfstenen is alleen de richting waarin het landijs zich bewoog afgesleten, de rest van het steen vertoont het breukvlak waarlangs deze uit de rotspartij is losgebroken.
|
|
|
|
Druk- of parabolische barsten
Een ander gevolg van het transport van de zwerfstenen in het landijs zijn druk- of parabolische barsten. De gebogen lijnen in het oppervlak zijn qua vorm te vergelijken met een hoefijzer. De barsten zijn ontstaan doordat de steen met horten en stoten over het aardoppervlak is getransporteerd. Elke keer wanneer de steen tegen het aardoppervlak “gesmeten” werd onder de grote druk van het landijs, ontstond er een nieuwe barst in het oppervlak van de steen.
De barsten liggen met het open einde ongeveer allemaal in dezelfde richting. Deze opening geeft ongeveer dezelfde richting aan als waarin het landijs zich bewoog.
Desquamatie
Desquamatie is een moeilijk woord voor stenen die rondom een gecraqueleerd oppervlak hebben. De barsten bevinden zich in de buitenste poreuze laag van de steen en lopen niet volledig door de steen heen. De barsten kunnen zich vooral vormen in gesteenten met in de poreuze buiten laag het gemakkelijk verweerbare en oplosbare plagioklaas mineraal, zoals kalksteen of diabaas. Door het verweren van het mineraal, kon in de warmere periodes van het Weichselein water binnen dringen in de poriën. Wanneer daarna weer een periode van strenge vorst volgde, bevroor het water. Omdat ijs meer ruimte nodig heeft dan water, ontstond er een grote druk in de poriën en verschenen er langzaam barsten rondom het oppervlak van de steen.
|
|
|
|
Windkanter
Zoals de naam wellicht al een beetje doet vermoeden, zijn er gelijkenissen tussen de ijskanter en de windkanter. Beide hebben meerdere vlak geschuurde aaneenliggende vlakken die worden gescheiden door scherpe ribben. Echter bij een ijskanter zitten de vlakken vol krassen, bij een windkanter zijn dit mooi glad gepolijste vlakken. Een windkanter kan alleen ontstaan in een woestijn achtige omgeving waar lange tijd een harde wind uit één richting heerst die vrij spel heeft op het aanwezig zand. Door de aanhoudende impact van het zand tegen één kant werd dit vlak heel langzaam vlak en glad gezandstraald. Ook het aanliggende vlakken van de steen ondergingen een behandeling van het zand, weliswaar met minder kracht waardoor het zand hier een meer schurende en polijstende werking had.
Overige windsporen
Als gevolg van de aanhoudende harde westenwind en het daarmee aangevoerde zand, werden blootliggende stenen als het ware gezandstraald en gepolijst. De scherpe randen die in de windrichting lagen werden hierdoor rond afgesleten. Het oppervlak is aan deze zijde van de steen ook gladder dan andere zijdes en heeft een glans over het oppervlak.
Daarnaast vertonen de stenen van een zachtere steensoort een oppervlak vol kleine putjes. Dit zijn kleine uitblazingskratertjes en hebben vaak een ellips vorm. De spits toelopende ellipsvormen laten de richting zien waarin de wind en het zand over de steen zijn geblazen bij het vormen van de kratertjes.
|
|
|
|
Er is op locatie geen informatiebord. De vragen kunnen beantwoord worden door het lezen van de listing en het doen van een analyse ter plekke.
Opdracht 1: Op de drie aangegeven locaties vind je drie verschillende zwerfstenen, die ook elk een ander spoor uit de ijstijd laten zien. Zie ook de afbeelding hieronder, waarop de drie verschillende stenen worden weergegeven om zeker te weten dat we het over dezelfde steen hebben.
Bekijk het oppervlak van de stenen goed en geef per steen aan welk spoor je aantreft.
Opdracht 2: Nu dat je de verschillende sporen op de stenen hebt gevonden, zou je ook per steen kunnen aangeven uit welke ijstijd deze sporen afkomstig zijn, het Saalien of het Weichselien, en waarom je denkt dat dit zo is.
Opdracht 3: Steen 1 is hier niet in de juiste oriëntatierichting neergezet. Stel je voor dat je deze steen zou omduwen, met de sporen aan de bovenkant, in welke richting lopen de sporen dan? En klopt de richting van deze sporen dan met de richting waarin ze zijn ontstaan, of moet die anders zijn?
Opdracht 4: Maak een foto van het bezoek aan de locatie en jullie geologische zoektocht. Je hoeft er niet zelf herkenbaar op te staan, maar bijvoorbeeld je GPS op locatie is al voldoende. Dit is weer een verplichte opdracht.
Logs zonder antwoorden worden zonder kennisgeving verwijderd. Bij onvolledige of onduidelijke antwoorden zal om meer of gedetailleerde uitleg gevraagd worden.
|
Additional Hints
(No hints available.)