Cii... Tu wulkan śpi? EarthCache

CII... TU WULKAN ŚPI?

SHH... THE VOLCANO IS SLEEPING HERE?

GEOLOGICZNE SEKRETY BRYJARKI
Spływ Dunajcem, Sokolica (zdjęcie ze słynną sosną) i Trzy Korony to od dawna główne cele licznych turystycznych wycieczek i sobotnio-niedzielnych wypadów w Pieniny. Do listy tej dopisać należy jeszcze jeden punkt – Szczawnicę. Jej ulicami, zwłaszcza w wakacje, przelewa się ogromna fala ludzi, z których większość – prędzej lub później – zdobywa szczyt powszechnie znanej tu góry Palenicy. Co ciekawe, snujący się leniwie po zatłoczonej Szczawnicy turyści, wczasowicze i kuracjusze nie zdają sobie sprawy z faktu, że właśnie spacerują w bezpośrednim sąsiedztwie Bryjarki (fig. 1, 2), góry zazdrośnie strzegącej swoich geologicznych sekretów. Jakich? Oto opowieść o jednym z niewielu w Beskidach szczytów pochodzenia wulkanicznego.

Fig. 1. Bryjarka, widok ze Szczawnicy (fot. Jerzy Opioła, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons)

Fig. 2. Widok na Bryjarkę około 1929 r., pocztówka (National Library of Poland, Public domain, via Wikimedia Commons)

PROCESY WULKANICZNE – WĘDRÓWKA MAGMY
Przejawy procesów wulkanicznych w pienińskim pasie skałkowym wiążą się z alpejskimi ruchami górotwórczymi. Najsilniejsze odnotowano w późnym paleogenie. Mogły one być następstwem okresowego wzrostu aktywności tektonicznej. Przemieszczająca się z wnętrza Ziemi ku jej powierzchni magma andezytowa wykorzystywała istniejące już szczeliny i uskoki. Do dziś pozostały po niej jedynie skały intruzji, głównie dajki i sille. Znajdujące się kiedyś powyżej stożki wulkaniczne najprawdopodobniej usunięte zostały na skutek działania późniejszych procesów erozyjnych. Współczesną pozostałością schyłkowej fazy aktywności wulkanicznej w tym rejonie są też wody mineralne, określane jako szczawy alkaliczno-słone, zawierające znaczne ilości chlorków, sodków, bromków, boru i jodu. W Szczawnicy ich lecznicze właściwości znane były już w średniowieczu. Obecnie dostępnych jest 8 źródeł.

ANDEZYT
O czym możemy się przekonać, podstawowym budulcem Bryjarki stał się andezyt – skała magmowa wylewna o strukturze porfirowej. W jej skład wchodzą plagioklazy, pirokseny, amfibole i biotyt (fig. 3, 4). Pienińskie andezyty mają przeważnie barwy jasnoszare do popielatych. Występują na odcinku około 18 km od góry Wżar na zachodzie po wieś Szlachtowa na wschodzie w formie żył i kominów wulkanicznych. Na większą skalę ich wydobycie rozpoczęto w II Rzeczpospolitej (1918-1945). Eksploatacja trwała do lat 60. XX w., a głównymi jej ośrodkami były kamieniołomy: Snoska, Tulka i Lisi Łom na górze Wżar; Malinowa na górze Jarmuta; na górze Bryjarka (fig. 5) oraz w Krościenku nad Dunajcem. Andezyt znalazł zastosowanie w budownictwie (fig. 6), drogownictwie – kruszywo, kostka brukowa, krawężniki – oraz jako surowiec do wyrobu specjalnego gatunku cementu i mas bitumicznych (leizna kamienna).

Fot. 3 i 4: Andezyt z Bryjarki - obraz mikroskopowy. Fot. P. Lenik.  (A) – skalenie; (B) – ilmenit; (C) – amfibole; (D) – plagioklaz; tło: ciasto skalne (skaleniowe)

Fig. 5. Odsłonięcie andezytu w nieczynnym kamieniołomie na stokach Bryjarki w Szczawnicy (fot. P. Woźniak)

Fig. 6. Wykonana z andezytu elewacja Gmachu Banku Gospodarstwa Krajowego w Warszawie (fot. Adrian Grycuk, CC BY-SA 3.0 PL, via Wikimedia Commons)

SŁOWNIK „GEOLOGICZNO-POLSKI”:

ALPEJSKIE RUCHY GÓROTWÓRCZE
Orogeneza alpejska lub fałdowanie alpejskie to ostatni okres globalnych fałdowań, w czasie których doszło do powstania górotworu alpejskiego (w Polsce Karpat). Orogeneza trwała od triasu do końca paleogenu, na który przypadła główna faza fałdowań.

AMFIBOLE
Do grupy amfiboli należy szereg ważnych minerałów skałotwórczych – krzemianów, czasami też glinokrzemianów. Ich skład chemiczny jest skomplikowany i zmienny. Najczęściej wykazują pokrój słupkowy, igiełkowy lub włóknisty. Kryształy odznaczają się sześciobocznym przekrojem. Barwa jest przeważnie zielona, brunatna lub czarna.

BIOTYT
Minerał z gromady krzemianów, należący do grupy mik (łyszczyków). Tworzy kryształy tabliczkowe i krótkosłupowe. Barwa czarna, nieprzezroczysta. Wietrzejąc uzyskuje barwę złocistą. Występuje w skupieniach zbitych, ziarnistych, blaszkowych i łuskowych. Jest minerałem giętkim, łamliwym, sprężystym.

DAJKA (ŻYŁA NIEZODNA)
Ciało skalne, żyła w kształcie płyty, niezgodna z układem starszych warstw skalnych (i przecinająca te warstwy). Może mieć grubość od kilku milimetrów do kilkuset metrów, a długość do kilkuset kilometrów. Dajki są wiązane z intruzjami magmowymi, występują jednak także dajki klastyczne (żyły klastyczne) związane ze skałami osadowymi.

ILMENIT (ŻELAZIAK TYTANOWY)
Pod względem chemicznym jest to tlenek żelaza i tytanu, pospolity minerał odporny na wietrzenie, o barwie żelazistoczarnej lub ciemnoszarej i półmetalicznym połysku. Ma własności magnetyczne.

PALEOGEN
Najstarszy okres ery kenozoicznej, trwający od 66,00 do 23,03 mln lat temu.

PIROKSENY
Duża grupa minerałów skałotwórczych. Są to krzemiany, głównie magnezu, żelaza i wapnia, o barwie żółtawej, zielonkawej, szarawej, brunatnej lub czarnej. W Polsce występują na Dolnym Śląsku i w Pieninach.

PROCESY EROZYJNE
Niszczenie powierzchni terenu przez wodę, wiatr, słońce, siłę grawitacji i działalność organizmów żywych.

PROCESY WULKANICZNE
Ogół zjawisk związanych z wydobywaniem się na powierzchnię law i towarzyszących im substancji.

SILL (ŻYŁA POKŁADOWA)
Ciało skalne, żyła zgodna, w kształcie płyty, powstająca na skutek wciskania się magmy w wąskie szczeliny w skałach równoległe do uławicenia.

SKALENIE (PLAGIOKLAZY)
Szereg minerałów skałotwórczych o składzie mieszanym z grupy skaleni sodowo-wapniowych. Ich kryształy są najczęściej tabliczkowe o barwie jasnej – białej, kremowej, szarej, zielonoszarej, czasem żółtej lub brunatnej. Występują praktycznie we wszystkich skałach magmowych.

STRUKTURA PORFIROWA
W skale o strukturze porfirowej występują widoczne makroskopowo kryształy, często o znacznych rozmiarach, rozrzucone w bardzo drobnej masie skalnej (tzw. ciasto skalne).

Aby zalogować EC musisz odwiedzić miejsce i przesłać odpowiedzi na pytania: 

1.    Na zamieszczonym rysunku rozpoznaj intruzje magmowe występujące w postaci żył – dajka i sill.
       DAJKA – żyła oznaczona literą .....
       SILL – żyła oznaczona literą .....

2.    Wskaż, na którym z zamieszczonych poniżej zdjęć widoczny jest andezyt. Bez problemu spotkasz go w pobliżu krzyża na szczycie Bryjarki. Aby rozwiązać to zadanie nie musisz łupać skał młotkiem! Porównaj tylko powierzchnię wystających tu z ziemi lub leżących kawałków andezytu z fotografiami. Powodzenia!

3.    Choć dziś Bryjarka i jej okolice nie przypominają słynącej z wulkanów Islandii, warto jednak „pstryknąć” sobie na jej szczycie pamiątkowe zdjęcie i wstawić je do komentarza. Wszak w przeszłości geologicznej zachodziły tu wielce spektakularne wydarzenia z ogniem i magmą w rolach głównych. Fotkę zróbcie w punkcie, w którym uczynił to przed Wami słynny Chewbacca (fig. 7), a jeżeli go nie znajdziecie... Cóż, z krzyżem w tle też będzie OK!. 

Fig. 7. Chewbacca na szczycie Bryjarki przy znaku pomiarowym (fot. P. Woźniak)

UWAGA! Do zalogowania tej skrytki EarthCache wymagane jest wysłanie odpowiedzi do zadań przez profil PIG_PIB. Logować można po wysłaniu rozwiązań, nie czekając na wiadomość z naszej strony. Logi bez wysłanych odpowiedzi będą kasowane w ciągu 14 dni.

GEOLOGICAL SECRETS OF BRYJARKA Mt.
Rafting on the Dunajec River, mountains Sokolica and Trzy Korony have long been the main destinations of numerous tourist excursions and weekend trips to the Pieniny Mountains. One more point should be added to this list – Szczawnica town. Its streets, especially during the holidays, are flooded by a huge wave of people, most of whom - sooner or later - reach the top of the well-known Palenica mountain. Interestingly, tourists and healt resort patients, wandering lazily around the crowded Szczawnica, do not realize that they are just walking in the immediate vicinity of Bryjarka (fig. 1, 2), a mountain jealously guarding its geological secrets. What kind? Here is a story about one of the few peaks of volcanic origin in the Beskids.

VULCANIC PROCESSES - MAGMA MIGRATION
The manifestations of volcanic processes in the Pieniny Klippen Belt are associated with alpine orogenic movements. The strongest was recorded in the Late Paleogene. They could have been the result of a periodic increase in tectonic activity. The andesitic magma, moving from the Earth's interior to its surface, made use of the already existing fissures and faults. To this day, only rocks of intrusion, mainly dikes and sills, remain. The volcanic cones that used to be above were most likely removed as a result of subsequent erosive processes. The contemporary remnants of the declining phase of volcanic activity in this region are also mineral waters, referred to as alkaline-salt rich, containing significant amounts of chlorides, sodium, bromides, boron and iodine. Their healing properties were known in Szczawnica already in the Middle Ages. Currently 8 sources are available.

ANDESITE
As we can see, andesite became the basic building block of Bryjarka - an effusive igneous rock with a porphyric texture. It consists of plagioclases, pyroxenes, amphiboles and biotite (figs. 3, 4). Pieniny andesites are mostly light gray to gray. They occur in the distance of about 18 km from Mount Wżar in the west to the village of Szlachtowa in the east in the form of volcanic veins and chimneys. Their extraction began on a larger scale in the Second Polish Republic (1918-1945). Exploitation continued until the 1960s, and its main centers were the quarries: Snoska, Tulka and Lisi Łom on Mount Wżar; Malinowa on Mount Jarmuta; on the Bryjarka mountain (fig. 5) and in Krościenko nad Dunajcem. Andesite has been used in construction (fig. 6) and as a raw material for the production of a special type of cement and bituminous masses.

To log the EC you need to visit the place and send answers to the questions:

1. Identify types of igneous intrusions in the form of veins - dike and sill in the figure.
2. Indicate which of the photos below shows andesite from Bryjarka. You can easily find it near the cross on the top of mountain. You don't need to hammer rocks to solve this problem! Compare only the surface of the pieces of andesite sticking out of the ground or lying here with the photos. Good luck!
3. Although today Bryjarka and its surroundings do not resemble Iceland, famous for its volcanoes, it is worth taking a commemorative photo on its top and adding it to your log. After all, in the geological past, spectacular events took place here, with fire and magma in the main roles. Take a photo at the point where the famous Chewbacca did it (fig. 7), and if you do not find this place... Well, with the cross in the background it will also be OK!

WARNING! To log this EC you have to send the answers to PIG_PIB profile. You can log after sending the answers, without waiting for our reply. Logs without answers will be deleted within 14 days!
 

Literatura / References:

1. BIRKENMAJER K., 1979: Przewodnik geologiczny po Pienińskim Pasie Skałkowym. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.

2. BOBER L., KOZŁOWSKI S., 1963: Surowce skalne pienińskiego pasa skałkowego. Przegląd Geologiczny, T. 11, Nr 7, str. 18-322, Warszawa.

3. JAROSZEWSKI W., MARKS L., RADOMSKI A., 1985: Słownik geologii dynamicznej. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.

4. JAROSZEWSKI W. (red.), 1986: Przewodnik do ćwiczeń z geologii dynamicznej. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.

5. KONDRACKI J., 1998: Geografia regionalna Polski. Wydawnictwa Naukowe PWN, Warszawa.

6. RADWANEK-BĄK B. (red.), 2016: Szlakiem Górnictwa Odkrywkowego w Małopolsce. Przewodnik. Wydawca: Departament Środowiska Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego, Zespół Geologii, Kraków.

7. ŻABA J., 2003: Ilustrowany słownik skał i minerałów. Videograf II, Katowice.

Grafika w tle: Andezyt z Bryjarki - obraz mikroskopowy. Fot. P. Lenik.