CZARNE MARUMRY OJCÓW KARMELITÓW
THE BLACK MARBLES OF THE CARMELITE FATHERS
MARMURY OJCÓW KARMELITÓW
W północno-wschodniej części wsi Dębnik, na wzniesieniu Karmelickiej Góry pod Krzeszowicami, znajduje się nieczynny już dzisiaj kamieniołom wapieni (fig, 1), znanych bardziej jako „marmury dębnickie”. Wapienie wydobywano tutaj już w XIV wieku, ale dopiero dwa stulecia później, dzięki królowej Bonie, która sprowadziła z Włoch mistrzów kamieniarstwa, wapienie okolic Krzeszowic stały się pożądanym i poszukiwanym materiałem architektonicznym i dekoracyjnym. Można się o tym przekonać odwiedzając chociażby położony niedaleko od kamieniołomu Klasztor Karmelitów Bosych w Czernej (fig. 2). „Łom Karmelicki” lub „Łom Karmelitów”, bo tak nazywa się kamieniołom, swoją nazwę zawdzięcza właśnie mieszkańcom pobliskiego klasztoru, którzy w 1628 roku zostali zresztą jego właścicielami. Moda na „marmury dębnickie” przeminęła z końcem XVIII wieku. Potem sięgano po nie rzadko, a nawet wykorzystywano jako grys do lastryka. Czynny jeszcze do połowy ubiegłego wieku „Łom Karmelicki” obecnie stanowi ciekawe i malownicze stanowisko geologiczne, edukacyjne, cel wędrówek turystów i pasjonatów geologii.
Fig. 1. „ Łom Karmelicki” (fot. M. Garecka)
Fig. 2. Klasztor Karmelitów Bosych w Czernej (źródło: wikimedia.org)
DLACZEGO WAPIEŃ, A NIE MARMUR i DLACZEGO JEST CZARNY?
Nazywany potocznie „marmurem” kamień z Łomu Karmelitów jest… zwykłym wapieniem! Nazwa marmury została zarezerwowana dla skał metamorficznych powstałych z przeobrażenia wapieni, rzadziej dolomitów. Wapień natomiast jest skałą osadową zbudowaną głównie z węglanu wapnia. Wapienie dębnickie należą do jednych z najstarszych skał w okolicach Krakowa odsłaniających się na powierzchni ziemi. Widoczne w wyrobisku skały mają barwę szarą, ciemnoszarą na świeżym przełamie do popielatej na powierzchni zwietrzałej. Ich cechami charakterystycznymi są faliste uławicenie i mniej lub bardziej widoczne struktury gruzłowe. Zawierają miejscami liczne skamieniałości: tworzące kolonie gałązkowate amfipory, bulaste stromatopory, ale także koralowce, liliowce, ramienionogi i ślimaki. Czarne zabarwienie ujawnia się dopiero, gdy skałę się przetnie i wypoleruje. Zawdzięcza je obecności rozproszonego, bardzo drobnoziarnistego pirytu (FeS2). Gdy odłupiemy młotkiem fragment skały wydziela ona dość specyficzny zapach. Według jednych poglądów pochodzi on od domieszek rozproszonej i częściowo przeobrażonej materii organicznej, według innych głównym sprawcą jest częściowo przeobrażony na siarkowodór piryt. Utwory te osadziły się w zagłębieniu rozległej platformy węglanowej wewnątrz szelfowego, ciepłego i słabo przewietrzanego morza około 370 mln lat temu, w dewonie. Wapienie leżą na dużej intruzji porfirowej (lakolicie), która spowodowała wypiętrzenie warstw znajdujących się nad nią i utworzyła formę fałdową, nazywaną antykliną Dębnika.
ZATRZYMANY W CZASIE, CZYLI RZUT OKA NA KAMIENIOŁOM
Nieczynny, częściowo wypełniony wodą kamieniołom wygląda jak zatrzymany w czasie. Dookoła, w dnie wyrobiska, leżą w nieładzie bloki odłupanego kamienia. Na ich powierzchniach zobaczyć można, w jaki sposób prowadzona była eksploatacja tego surowca. W skale wiercono lub wykuwano równoległe otwory wzdłuż żądanych powierzchni oddzielenia. W takie otwory wsadzano wysuszone drewniane kołki i polewano je wodą. Drewno pęczniejąc rozsadzało i odrywało bloki. Z czasem drewniane kołki zastąpiły żelazne kliny, które za pomocą młota wbijano w otwory.
WYJĄTKOWE, WYMAGAJĄCE, NIEPOWTARZALNE, KAPRYŚNE – „MARMURY DĘBNICKIE” W ARCHITEKTURZE I W SZTUCE
Swoją popularność i wyjątkowość zawdzięczał „marmur dębnicki” niepowtarzalnej czarnej barwie i pięknemu czarnemu, matowemu połyskowi na wypolerowanej powierzchni, co też bardziej upodabniało go do marmuru niż do wapienia. Ale czarna barwa okazała się tyleż piękna, co nietrwała. Wystawiony na działanie czynników atmosferycznych „marmur” tracił swój kolor i z czarnego stawał się jasnoszary. Często na powierzchni pojawiały się kryształki węglanu wapnia. Ze względu na niejednorodną strukturę gruzłową nie znalazł także zastosowania jako materiał rzeźbiarski. W obróbce okazał się kapryśny i wymagający. Pryskliwy – wymagał lekkiego prowadzenia dłuta, w innym wypadku od jego powierzchni odpryskiwały w niekontrolowany sposób drobne fragmenty lub okruchy, co uniemożliwiało dalszą nad nim pracę. Jego zastosowanie ograniczało się zatem do wystroju wnętrz, przede wszystkim sakralnych. Zobaczyć jednak można i zewnętrzne elementy architektoniczne wykonane właśnie z czarnego wapienia. Z „marmuru dębnickiego” wykonywano m.in. kolumny, ołtarze, chrzcielnice, balustrady, portale, sarkofagi, całe wnętrza kaplic, posadzki. Czarna barwa rozjaśniana jest obecnością rozmieszczonych nieregularnie białych, cienkich, kalcytowych żyłek oraz jaśniejszych skamieniałości, którymi są amfipory lub stromatopory.
Słowniczek:
DEWON
Okres ery paleozoicznej 416-359,2 mln lat temu)
LAKOLIT (LAKKOLIT)
Intruzja zgodna o kształcie bochenka lub grzybka, z płaską podstawą i wypukłą powierzchnią górną; nie przecina warstw, zalega zgodnie na powierzchni podścielającej, wypychając utwory zalegające ponad nią.
ANTYKLINA
Fałd, którego wnętrze zbudowane jest ze skał starszych, a na zewnątrz, na tzw. skrzydłach, skały są coraz młodsze.
PIRYT
Siarczek żelaza (FeS2), występuje niemal we wszystkich typach skał, ze względu na barwę podobną do złota nazywany „zlotem głupców”.
Przedmioty potrzebne do zdobycia EarthCache'a:
Młotek, kompas
Aby zalogować EC musisz odwiedzić miejsce i przesłać odpowiedzi na pytania:
1. Odłup młotkiem świeży kawałek wapienia i sprawdź, jaki czujesz zapach?
A. Pachnie siarkowodorem/ bituminami
B. Nie czuć żadnego zapachu
C. Czuć zapach morskiej bryzy.
2. Dlaczego wapienie dębnickie są czarne:
A. Czarna barwa jest efektem procesów wietrzeniowych
B. Czarna barwa związana jest z obecnością pirytu
C. Czarny kolor powstaje jako efekt zanieczyszczeń atmosferycznych
3. Na którym zdjęciu (poniżej) widoczny jest marmur dębnicki w architekturze?
4. Znajdź w kamieniołomie blok/bloki, na których widoczne są ślady prowadzonej eksploatacji i zrób im zdjęcie.
5. Na podstawie swoich obserwacji w kamieniołomie określ, czy widoczne powierzchnie warstw wapieni są nachylone: A – na północ; B – na południe; C – na wschód; D – na zachód.
UWAGA! Do zalogowania tej skrytki EarthCache wymagane jest wysłanie odpowiedzi do zadań przez profil PIG_PIB. Logować można po wysłaniu rozwiązań, nie czekając na wiadomość z naszej strony. Logi bez wysłanych odpowiedzi będą kasowane w ciągu 14 dni.
THE MARBLES OF THE CARMELITE FATHERS
In the north-eastern part of the village of Dębnik, on the Karmelicka Góra near Krzeszowice, there is an abandoned limestone quarry. Limestones, better known as "Dębnik marbles", were mined here in the 14th century, but only two centuries later, thanks to Queen Bona, who brought master stonemasons from Italy, limestone from the vicinity of Krzeszowice became a desirable and sought-after architectural and decorative material. You can find out about it by visiting, for example, the Monastery of Discalced Carmelites in Czerna, located not far from the quarry. "Łom Karmelicki" or "Łom Karmelitetów" („Carmelite Fathers Quarry”) owes its name to the inhabitants of the nearby monastery, who in 1628 became its owners. The fashion for "Dębnik marbles" passed at the end of the 18th century. Active until the middle of the last century, "Łom Karmelicki" is now an interesting and picturesque geological and educational site, a destination for tourists and geology enthusiasts.
WHY LIMESTONE AND NOT MARBLE AND WHY IS IT BLACK?
Colloquially called "marble", the stone from the Łom Karmelicki is... ordinary limestone! The name marbles has been reserved for metamorphic rocks formed from the transformation of limestones, less often dolomites. Limestone, on the other hand, is a sedimentary rock composed mainly of calcium carbonate. Dębnik limestones are one of the oldest rocks in the vicinity of Kraków, which are exposed on the surface of the earth. The rocks visible in the quarry are grey, dark gray on the fresh fracture to ashen on the weathered surface. Their characteristic features are undulating beds and more or less visible nodular structures. They contain numerous fossils: Amphiphora, , Stromatoporoidea, but also corals, crinoids, brachiopods and snails. The black colour only becomes apparent when the rock is cut and polished. It owes it to the presence of dispersed, very fine-grained pyrite (FeS2). When we break off a piece of rock with a hammer, it emits a rather specific smell. According to some views, it comes from admixtures of dispersed and partially transformed organic matter, according to others, the main culprit is pyrite, partially transformed into hydrogen sulfide. These rocks were deposited in a shelf, warm and poorly ventilated sea about 370 million years ago, in the Devonian. The limestones lie on a large porphyric intrusion (laccolith), which caused the uplift of the layers above it and created a folded form, called the Dębnik Anticline.
FROZEN IN TIME, OR A GLANCE AT THE QUARRY
The abandoned quarry, partially filled with water, looks like it has been frozen in time. Around, in the bottom of the excavation, blocks of stone lie in disarray. On their surfaces you can see how the exploitation of this raw material was carried out. Parallel holes were drilled or carved into the rock along the desired separation surfaces. Dried wooden pegs were inserted into such holes and water was poured over them. As the wood swelled, it burst and detached the blocks. Over time, wooden pegs were replaced by iron wedges, which were hammered into the holes.
UNIQUE, WHIMSICAL - "DĘBNIK MARBLES" IN ARCHITECTURE AND IN ART
The "Dębnik marble" owed its popularity and uniqueness to its black colour and beautiful black, matte gloss on the polished surface, which also made it more like marble than limestone. But the black colour turned out to be as beautiful as it was impermanent. When exposed to the atmospheric conditions, the "marble" lost its colour and turned from black to light grey. Calcium carbonate crystals often appeared on the surface. Due to the heterogeneous nodular structure, it was also not used as a sculptural material. Therefore, its use was limited to interior design, especially sacral ones. However, you can also see the external architectural elements made of black limestone. The "Dębnik marble" was used to make, among others, columns, altars, baptismal fonts, balustrades, portals, sarcophagi, entire interiors of chapels, floors. The black colour is brightened by the presence of irregularly arranged white, thin, calcite veins and lighter fossils.
To log the EC you need to visit the place and send answers to the questions:
1. Hammer off a fresh piece of limestone and see what it smells like?
A. Smells of hydrogen sulfide/bitumen
B. No smell
C. Smell the sea breeze.
2. Why Dębnik limestones are black:
A. The black colour is the result of weathering processes
B. The black colour is due to the presence of pyrite
C. The black colour is caused by atmospheric pollution
3. Which photo (below) shows „Dębnik marble” in architecture?
4. Find a block/blocks in the quarry with traces of exploitation and take a photo of them.
5. Based on your observations in the quarry, determine whether the visible surfaces of the limestone layers are inclined: A - to the north; B - south; C - east; D - west.
WARNING! To log this EC you have to send the answers to PIG_PIB profile. You can log after sending the answers, without waiting for our reply. Logs without answers will be deleted within 14 days!
Literatura / References:
-
BEDNARCZYK J., HOFFMANN M., 1989. Wapienie dębnickie. Przewodnik LX Zjazdu PTG, Kraków, 14-16.09.1989. Wydawnictwo AGH, Kraków.
-
GÓRECKI J., SERMET E., 2007. Przeszłość i przyszłość Łomu Karmelickiego w Dębniku. Bezpieczeństwo pracy i ochrona środowiska w górnictwie, 4. Wyższy Urząd Górniczy.
-
JAROSZEWSKI W., MARKS L., RADOMSKI A., 1985: Słownik geologii dynamicznej. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
-
RAJCHEL J., 2005. Kamienny Kraków. Uczelniane Wydawnictwa Naukowo-Dydaktyczne, Kraków.
-
ZINKOW J., 1988. Krzeszowice i okolice. Wydawnictwo PTTK “KRAJ” Warszawa – Kraków.
Grafika w tle / Background graphics: Pixabay.com
