Wyobraź sobie, że jesteś kawałkiem biotytu czy tam hornblendy gdzieś w ścianie stygnącej komory wulkanicznej, jakieś 300 milionów lat temu. Wylegujesz się spokojnie, rozkoszując się miłym, ale już niezbyt intensywnym ciepełkiem. Tysiąclecia upływają jedno za drugim... aż tu nagle trach i plum! Nawet nie zauważyłeś, jak pod naporem wciąż jeszcze płynnej magmy w twojej macierzystej skale pojawiły się pęknięcia i - masz ci los - już pływasz w lepkiej i gorącej skalnej mazi. A mama ostrzegała - nie wychylaj się, bo zostaniesz porwakiem! Na chwilę ogarnia cię panika: żeby się tylko nie rozkleić, nie chcę skończyć jako szlir! Ale na szczęście magma nie płynie już szybko, ani nie jest na tyle gorąca, żeby cię całkiem roztopić, więc pozostaje pogodzić się z lekkim metamorfizmem kontaktowym i spokojnie się zrelaksować, czekając, aż twoje nowe legowisko całkowicie zastygnie, tworząc granit. W sumie, dzięki niespodziewanej przygodzie poczułeś się wyjątkowy. W wyobraźni już widzisz odległą przyszłość, w której zobaczysz pochyloną nad sobą grupę zaciekawionych studentów geologii i z dumą usłyszysz: "A tu, proszę państwa, mamy piękny przykład ksenolitu..." Rozmażony powoli zasypiasz...
Budzi cię chłód i ostre światło oraz miarowe uderzenia młotka. Czujesz też regularne wstrząsy przenikające twój granitowy blok. Coś się chyba za długo przysnęło... Próbując się dobudzić i zorientować w sytuacji słyszysz znienacka: "Panie Majster, a ten stopień z myszką to dajemy na dół czy na górę?"
Schody bazyliki katedralnej, przed którymi stoisz, są zbudowane z granitu strzegomskiego. Jak wszyscy pamiętamy ze szkoły, granit jest to skała magmowa, która powstała głęboko pod ziemią, powoli zastygając i dzięki temu widać w niej wyraźnie uformowane kryształy minerałów. W wypadku tego akurat granitu są to kryształy białego kwarcu i skaleni (głównie kremowego ortoklazu) o przeciętnych średnicach 3–8 mm oraz czarnego biotytu o średnicach 2–4 mm. Jeśli jednak przyglądniesz się schodom, to łatwo dostrzeżesz wyraźnie odcinającą się od cętkowanej powierzchni granitu ciemną owalną plamę, którą kamieniarze nazywają "myszką". Nie jest to jakieś uszkodzenie granitowej powierzchni, ale ksenolit.
Co to takiego ten ksenolit? Nazwa pochodzi od greckich słów "ξένος"=„obcy” oraz "λίθος"=„kamień” i oznacza fragment skały, który został wchłonięty przez magmę z otoczenia (np. po wyrwaniu ze ściany lub stropu komory wulkanicznej). Jest zatem w skale, która powstała z magmy, elementem obcym. Innymi słowy, tkwi w zastygłej magmie jak rodzynek w cieście - może i uległ przeobrażeniu pod wpływem temperatury, ale zachował swoją odrębność.
Jeśliby natomiast taki materiał skalny stopił się i stracił spoistość, rozciągając się w magmie jak ser na pizzy, to powstałe smugi widoczne w skale magmowej nazwiemy szlirem (a kamieniarze nazwą ją żargonowo "miotłą").
(Gdyby w podobny sposób taki "obcy kamień" znalazł się w skale osadowej - np. blok wapienia utkwił w iłowcu czy mułowcu - to wtedy nazwiemy go raczej egzotykiem.)
Ksenolity i szliry mogą niekiedy "opowiedzieć" nieco o historii powstawania skały magmowej - o tym, w jakim otoczeniu ona powstawała lub w jakim kierunku następował przepływ magmy. A na pewno pomagają wyobrazić sobie, jak dynamiczne były dzieje roztopionego materiału skalnego zanim stał się twardą bryłą granitu.
Aby zalogować tego EarthCache'a rozwiąż poniższe zadania i wyślij odpowiedzi do mnie przez wiadomość w profilu. Loguj śmiało zaraz po wysłaniu odpowiedzi, jeśli coś będzie nie tak - odezwę się. Natomiast log bez przesłanych odpowiedzi zostanie usunięty po dwóch tygodniach.
A. Na współrzędnych EarthCache'a odszukaj "myszkę" na drugim od dołu stopniu schodów i odpowiedz na pytania:
1. Opisz ją: Jakie ma ona wymiary? Jak jest ułożona względem schodów? Czy jest jednorodnego koloru czy widać w niej zróżnicowanie minerałów?
2. Czy "myszka" to ksenolit, szlir czy egzotyk? Odpowiedź uzasadnij.
B. Idź na współrzędne oznaczone waypointem "Etap 2". Jest tam róg budynku, który w dolnej części ma ściany wyłożone granitową okładziną (powyżej są wykończone cegłą):
Jakie formacje ksenolityczne potrafisz tu odnaleźć? Określ ich nazwę, kolor i rozmiar.
Pamiętaj: jeśli dołączasz zdjęcia do logu - nie spojleruj!
Życzę udanej przygody z historią Ziemi!
Bibliografia:
A. Łannik, A. Smoleńska, B. Wójcik, Poznajmy piękno kamieniarki kolegiaty p.w. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Tarnowie, w: "Geoturystyka" 3 (14) 2008, s. 27-40.
W. Mizerski, H. Sylwestrzak, Słownik geologiczny, Warszawa 2002
no i oczywiście wikipedia.pl
Gdy już zalogujesz tego EarthCache'a, możesz umieścić w swoim profilu pamiątkową wlepkę:
Kod do wklejenia:
<a href="https://coord.info/GCAJ761"><img src="https://img.geocaching.com/cache/large/7b2fc7bf-2247-4bc1-8173-77523acd4c14.jpg"></a>