Een kist vol knopen Mystery Cache

De geschiedenis van de Veluwse papiermolens

Papiermolens op de Veluwe
Hoe kan het dat ruim twee eeuwen geleden op de Veluwe een kleine 200 papiermolens bestonden, veel meer dan in andere delen van Nederland? Voor het antwoord moeten ruim 150.000 jaar terug in de tijd. Nederland was toen als gevolg van de ijstijd grotendeels bedekt met een dikke ijslaag. Gletsjers duwden de bodem omhoog en zorgden zo voor het ontstaan van heuvels in het Gelderse landschap. Nadat het ijs zich had terug getrokken, vormde de Veluwe een kale steppe die langzaamaan bedekt werd met een dikke laag los zand dat vanuit de (drooggevallen) Noordzee naar het oosten waaide. De regen zakte snel weg in deze ondergrond, tot het water bij een dikke kleilaag uitkwam. Daar bleef het staan. Zo ontstond de enorme voorraad kristalhelder grondwater, die eeuwen later zo belangrijk werd voor de papierproductie. In het westen van Nederland zat er veel ijzer in het water, wat het papier uit die streek roodbruin kleurde. Voor een fris en wit vel papier moest je dan ook op de Veluwe zijn.
Hoe werd dit papier gemaakt?
Lompen dienden als grondstof voor dit papier. Linnen lompen voor het maken van wit schrijf- en drukpapier, katoenen lompen voor pakpapier. De arbeiders in de papiermolen(meestal kinderen) verscheurden de stof tot kleine snippers en haalden er de knopen en andere 'vervuiling' van af. Vervolgens gingen de snippers onder de hamers in de zogenaamde hamerbakken. De hamers werden door een waterrad aangedreven en zorgden ervoor dat de snippers fijngestampt werden tot losse vezels. Tijdens het stampen werd schoon water toegevoegd om de stof te wassen (en vuil water afgevoerd). Dit 'hamerproces' duurde in totaal zo'n zes tot twaalf uur en ging dag en nacht door. Papiermolens hadden drie tot zes hamerbakken, afhankelijk van de hoeveelheid vermogen die met het waterrad opgewekt kon worden (gemiddeld zo'n 3 PK). Uit het aantal bakken valt het soort papier af te leiden dat geproduceerd werd. Een zesbaks molen vervaardigde schrijfpapier, een vijfbaks molen drukpapier, een drie- of vierbaks molen pakpapier.
Hamerbak of Hollander?
In 1673 deed de Hollander zijn intrede. Dit was een machine die de lompensnippers drie keer zo snel tot vezels kon vermalen als de hamerbak. De Hollander was een ovalen bak waarin de stof circuleerde door het draaien van een rol met ijzeren ribbels. Deze rol werd door het waterrad aangedreven en maalde de stof fijn. Toch bleven in de kleinschalige bedrijven op de Veluwe de hamerbakken nog lange tijd in trek. Enkele bedrijven combineerden hamerbakken en Hollander, zoals nu nog te zien is in het Openlucht Museum in Arnhem. In de hamerbakken werd dan halfstof geproduceerd om verder in de Hollander tot heelstof te worden verwerkt. Zodoende werd er toch een aanzienlijke tijdwinst geboekt.
Het scheppen
De stof uit de stofkuip werd overgebracht naar de schepkuip waaruit het papier geschept werd. Dit gebeurde met een schepvorm, een soort fijnmazige zeef, waarmee de vezels uit de stof werden geschept. Vervolgens werd het geschud, zodat het water door de stof terugliep en de vezels zich vermengden. Wat achterbleef was een dunne laag papierstof, ofwel een vel papier. Door een albeelding te weven in het fijne gaas van de schepvorm, ontstond een verdikking die in het vel papier juist voor een verdunning zorgde. Dit was de manier om een watermerk in het papier aan te brengen. Uit dit watermerk kon de maker van het papier worden afgeleid.
Het drogen
Vervolgens werd de schepvorm omgedraaid afgedrukt tegen een vilten doek en bleef het vel papier achter. Daarna werden de vellen onder de (nat)pers gelegd om al het water eruit te persen. Alle arbeiders moesten meewerken om de pers zoveel mogelijk aan te draaien. Aansluitend kon de legger de nog enigzins vochtige vellen papier van het vilt nemen en opstapelen in stapels van 500 vellen papier. Hierna werd het papier nog een aantal malen onder de droogpers geperst en overgestapeld om vervolgens verder te drogen op de hangzolder. Om goed schrijfpapier te verkrijgen, werden de vellen daarna door een lijmbak met dierlijke lijm gehaald en opnieuw gedroogd. De droogpers werd tot slot nogmaals gebruikt om een mooi pak te krijgen.

Het mysterie: de kist vol knopen

Het verhaal gaat dat één van de molenaars aan de Leuvenumse beek alle lompen naliep op koperen knopen. Deze knopen verzamelde hij in een schatkist op een geheime bewaarplaats. Wanneer de kist vol was, wilde hij deze voor een flink bedrag verhandelen om er een huisje mee te bouwen. Helaas sloeg het noodlot toe: de molenaar kwam om tijdens een brand in zijn papiermolen. De molen brandde tot de grond toe af. Tussen de asresten vond men een document met aanknopingspunten om de geheime bewaarplaats van de schatkist van de molenaar te vinden.


Durf jij de uitdaging aan om deze schatkist te vinden?

Verzamel dan de volgende knopen:

Opmerkingen
Met dank aan Natuurmonumenten voor het mogen uitzetten van de route in dit prachtige gebied en het plaatsen van de cache.

Enige ervaring met het gebruik van de GPS-peilfunctie is gewenst en een prikstok kan een handig hulpmiddel zijn. De lengte van deze route is 5 km.

Houd je s.v.p. netjes aan de voorschriften van Natuurmonumenten (zie hiervoor de borden op de parkeerplaats). Blijf op de paden en houd je hond(en) aangelijnd. De kans dat je wild tegenkomt, is groot.

Tot slot: Plaats s.v.p. GEEN spoilerfoto's en/of -opmerkingen bij je log, dat houdt het ook leuk voor volgende cachers.

Veel cacheplezier!