Miejsce pod względem geologicznym jest jednym z najważniejszych w województwie śląskim.
Choć zapraszam tylko do jednego punktu, godne uwagi jest całe wzgórze (dużo łomów), choć niestety jest mocno zarośnięte i niesamowicie zaśmiecone.
Przy eksploracji terenu proszę uważać na niezabezpieczony wapiennik w punkcie N 50° 30.926 E 019° 11.730 !!!
Jadąc trasą E-75 czyli DK 1 w kierunku Częstochowy po prawej stronie mija się zalesione wzgórze. Wzniesienie to rozciąga się prostopadle do szosy na długości ponad jednego kilometra. Budująca wzgórze skała osadowa to wapień. Dzięki dużej zawartości węglanu wapnia ten "czysty" kamień wapienny był dorywczo eksploatowany i wypalany w kilku wapiennikach, których pozostałości można znaleźć wzdłuż łagodnego północnego zbocza wzgórza. Już na pierwszy rzut oka w różnych częściach wzgórza można rozpoznać różne odmiany skał. W dużym łomie w zachodniej części wzgórza wapienie tworzą zwarty, choć nieregularnie spękany masyw skalny, o tyle dalej ku północy i wschodowi, zwłaszcza za niewielką dolinką, widoczne są w ich obrębie wyraźne uławicenia. Na wzgórzu ławice wykazują niewielkie do 30 stopni upady ku północy. Z układu przestrzennego warstw geologicznych wynika więc, że właśnie ku północy i wschodowi występują utwory coraz młodsze. Sam wapień o szarych barwach jest bardzo twardy i zbity. Nic dziwnego - są to bowiem najstarsze skały widoczne na powierzchni w całym regionie śląskim, liczące około 375 mln lat! Już w 1866 roku znany geolog niemiecki z Wrocławia Ferdynand Roemer odkrył te unikatowe utwory, nazywając je wapieniem koralowym z Dziewek. Porównał je z wcześniej poznanymi wapiennymi utworami Gór Świętokrzyskich i okolic Krzeszowic, eksploatowanymi po nazwami marmurów kieleckiego i dębnickiego. Wyciągnięcie takich wniosków było możliwe dzięki bogatemu zespołowi skamieniałych szczątek zwierząt, których nagromadzone szkielety i muszle wapienne utworzyły pokłady skalne. Bardziej szczegółowe badanie tych skamieniałości wskazało na stosunkowo stary wiek wapieni okolic Siewierza - reprezentują one dewon, środkowy okres ery paleozoicznej, a dokładniej odpowiadają one żywetowi, serii skał wapiennych opisanej pierwszy raz ze środkowej części profilu dewonu Ardenów, z okolic miejscowości Givet. Nazwa tego okresu pochodzi jednak od hrabstwa Devonshire w południowej Anglii - autorami jej są bowiem geolodzy angielscy z początku XIX wieku, badający czerwone utwory lądowe.
Słabo uławicone wapienie są najlepiej widoczne w wysokich ścianach łomiku, są szczególnie ważne dla zrozumienia genezy wapieni z Dziewek. Zmienność tych skał wynika z ogromnej różnorodności organizmów, wykorzystujących rozpuszczone w wodzie morskiej sole wapnia do budowy rozmaitych form szkieletu. Skamieniałości ujawniają się podczas bliższych obserwacji zwłaszcza nadwietrzałych przez czynniki atmosferyczne powierzchni. Ten rodzaj skał to w istocie skamieniałe nagromadzenie szkieletowych części organizmów, zarówno dobrze zachowanych, jak i silnie pokruszonych. Często dezintegracja jest tak silna, że nawet we współczesnym mule wapiennym trudno odróżnić cząstki organiczne (przede wszystkim pochodzących z rozpadu impregnowanych węglanem wapnia glonów) od chemicznie wytrąconego osadu. Niemniej jednak to właśnie wapienie są najlepszą dokumentacją życia w morzach dawnych epok geologicznych i źródłem najliczniejszych skamieniałości, zwłaszcza prostych grup zwierząt wielokomórkowych (bezkręgowców).
Wapienie z morza koralowego
Szereg łatwiej wietrzejących partii masywu skalnego charakteryzują brunatne i brązowo-zółte barwy oraz bardziej krystaliczny i porowaty wygląd. Jest to wynik oddziaływania na wapienie roztworów wodnych bogatych w magnez i częściowego wypierania wapnia. Tak powstały skały dolomity - zawierające węglan wapnia i magnezu - dolomit CaMg(CO3)2 - podścielają formę wapienną której tylko najwyższa część odsłania się na powierzchni. Potwierdza to głęboki otwór wiertniczy zlokalizowany w pobliżu wzgórza. Na całym wzgórzu granica między dolomitami a wapieniami ma jednak bardzo zmienny, stopniowy charakter. Dolomityzacja może być wynikiem migracji podgrzanych roztworów towarzyszących krystalizacji skał magmowych, a żyłę skały magmowej odkryto podczas budowy drogi szybkiego ruchu. Niewielkie szare krzemienie, a zwłaszcza różnej grubości żyły mlecznego i różowego kalcytu, przypuszczalnie także mają związek z tego typu zjawiskami. Kalcyt zasklepia różnej wielkości szczeliny i pustki skalne. Wapień jest bowiem stosunkowo mało odporny na działanie czynników atmosferycznych; rozpuszcza się powoli nawet w wodzie deszczowej. Ten typ wietrzenia chemicznego nazywamy krasem, gdyż właśnie na wapiennej wyżynie Kras nad Adriatykiem procesy te są szczególnie intensywnie rozwinięte. Na koniec należy wspomnieć o takim świadectwie zjawisk krasowych na wzgórzu koło Dziewek - jest nim mała jaskinia o wylocie widocznym w zachodniej ścianie łomiku.
W tej części wzgórza można rozpoznać bardziej urozmaicony zespół szczątków żyjącej na dnie fauny morskiej. są to przede wszystkim osiadłe organizmy o znacznych rozmiarach, nawet rzędu kilku metrów, które zasiedlały gromadnie ówczesne płycizny w sposób przypominający współczesne rafy koralowe ciepłych mórz strefy tropikalnej. Najczęściej masę skały tworzyły stromatoporoidy. Drugą ważną grupę skamieniałości o znaczeniu skałotwórczym w dewonie stanowią koralowce. Ze względu na masowość występowania obu wymienionych grup skamieniałości opisywany typ skały nazywamy wapieniem stromatoporoidowo-koralowcowym. Dokładny ogląd powierzchni skał pozwoli nam określić rożny stopień pokruszenia oraz zmienną orientację poprzewracanych fragmentów szkieletów stromatoporoidów i koralowców. Sądzimy na tym na podstawie układu koncentrycznych elementów szkieletowych, odzwierciedlających kolejne fazy wzrostu kolonii, co jest szczególnie dobrze widoczne u stromatoporoidów. Skały zawierające nie uszkodzone, nie przemieszczone przez prądy i falowanie szczątki organizmów kopalnych nazywamy wapieniem organogenicznym (lub biolitytem), w odróżnieniu od często oglądanego w tym odsłonięciu, grubookruchowego wapienia organodetrytycznego. W przypadku tych pierwszych, ważne dla interpretacji środowisk sedymentacji rafowych jest rozróżnienie biostrom, utworów w formie warstwy (lub zespołów warstw) i struktur kopułopodobnych, soczewkowatych w przekroju, o miąższościach rzadko przekraczających kilkanaście metrów, nazywanych biohermami. Tylko pagórkowate biohermy mogą pretendować do miana raf (w ścisłym znaczeniu tego słowa), ale niezbędne są przy tym dowody na ich rozwój w warunkach silnego falowania, jak to ma miejsce współcześnie. Tak więc biohermy powinny współwystępować właśnie z grubookruchowymi osadami rumoszu i żwiru (talusu) stroatoporoidowo-koralowcowego - jednak nie mogą tego potwierdzić istniejące odsłonięcia wapieni z Dziewek.
Rafa z bliska
W masie skalnej, otaczającej szkielety głównych konstruktorów rafy, już gołym okiem dostrzec można nagromadzenia centralnie dziurkowanych, koralikowatych kryształów, nadających wapieniowi charakter grubokrystaliczny ("ziarnisty"). Szczątki te tworzyły niegdyś członowane łodygi przytwierdzających się korzeniowato do podłoża bezkręgowców - szkarłupni z gromady liliowców (krynoidów). Te przypominające kwiaty, wyżej zorganizowane zwierzęta miały szkielet ukryty wewnątrz ciała (śródskórny), złożony z wielu tysięcy drobnych, nie związanych trwale płytek Mg-kalcytowych, po śmierci osobnika z reguły ulegających rozsypaniu. Choć znane są wielomilimetrowe okazy, zróżnicowane gatunki dewońskie osiągały co najwyżej kilkadziesiąt centymetrów wysokości. Liliowce rozwijały się gromadnie w dawnych morzach, dlatego z nagromadzeń ich szczątków powstały całe ławice i mniejsze wkładki wapieni krynoidowych.
W wapieniach z Dziewek rzadziej spotykane są przekroje i odciski gładkich i żeberkowanych skorupek, należących do ramienionogów - osiadłych zwierząt chronionych dwuczęściową muszlą kalcytową i przyczepiających się do dna mięsistą nóżką. Przypominają one powszechnie znane nam małże, ale skorupki w muszlach ramienionogów różnią się nieco między sobą - jedna z nich (brzuszna) jest głębsza i większa z uwagi na dzióbkowate zakończenie (szczyt) z otworkiem na nóżkę. Podobnie jak liliowce, ramienionogi należały do najbardziej bogato reprezentowanych grup w morskim bentosie paleozoiku, ale we współczesnej faunie są spotykane bardzo rzadko.
Minerały i wypreparowane przez wietrzenie struktury biosedymentacyjne
Ogromna większość opisanych dotąd pospolitych skamieniałości może być oglądana niestety tylko w przekrojach i zebrana w skalnych odłamkach. Miejscami, z silnie zwietrzałych, zwłaszcza z rozsypujących się, zdolomityzowanych wapieni łatwo uzyskać bardziej kompletne okazy stromatoporoidów, koralowców czy człony łodyg liliowców. Zupełnie sporadycznie można znaleźć inną faunę muszlową, choćby wieżyczkowate ślimaki. Rozpuszczając powoli wapień w słabych kwasach, udaje się jednak wypreparować wiele drobnych szczątków kalcytowych, wskazujących na obecność urozmaiconej asocjacji małych mieszkańców rafy.
W północnej części łomu możemy łatwo stwierdzić stopniowe pojawienie się uławicenia w obrębie wapiennej ściany, a jednocześnie ubożenie zespołu skamieniałości, przynajmniej tych widocznych gołym okiem (makroskamieniałości). Dalej na północ, już na zboczu wzgórza, spotyka się inny, uboższy zespół fauny, a w wielu ławicach w ogóle nie występują większe okazy. Powierzchnie skał tego stratygraficznie młodszego kompleksu są często robakowato upstrzone, bądź po zwietrzeniu przypominać mogą makaron spaghetti. Skałę budują tu masy drobnych gałązek, o średnicy poniżej 0,5 cm i nieregularnie pęcherzykowatej budowie, przebite wyraźnym na ogół kanałem w części centralnej. są to amfipory, bardzo pospolite w dewonie stromatoporoidy gałązkowe. Nierzadko są one niemal jedyną skamieniałością w całych ławicach skalnych; ten typ wapienia nazywamy amfiporowym. Mogą im towarzyszyć niewielkie kuliste kolonie stromatoporoidów masywnych, a miejscami niektóre koralowce gałązkowe, ramienionogi (stringocefale, spiriferidy) oraz ślimaki. Zazwyczaj fauna jest lepiej zachowana, a duże szkielety mogą nawet zachować taką samą orientację, jak zwierzę w trakcie wzrostu (pozycje wzrostowe lub przeżyciowe). Nie dotyczy to krzaczastych kolonii amfipor, których kompletny, wyjątkowo kruchy szkielet nie został dotąd znaleziony;nie znamy nawet jego kształtu. Nie potrafimy zatem powiedzieć, jak naprawdę wyglądały "łąki" amfiporowe, rozwijające się masowo w spokojnych wodach rozległych, płytkich mórz na całym dewońskim świecie. Obserwując pod mikroskopem preparaty wykonane z płytek wapiennych zeszlifowanych do grubości mniejszej niż 0,05 mm, możemy zauważyć częste zachowanie się delikatnej osłonki zewnętrznej gałązek amfipor, jak też obecności zbitego, mikrokrystalicznego kalcytu (mikrytu), będącego przeobrażonym w trakcie diagenezy mułem wapiennym. Stąd wniosek, że tym razem mamy do czynienia z zespołem skamieniałości o wiele mniej zmienionym przez prądy i falowanie.
Granulki?
Przechodzimy na zbocze południowe, a więc w kierunku przeciwnym do generalnego upadu warstw. Wędrując wzdłuż południowego stoku wzgórza na wschód, w małych odsłonięciach oglądamy zatem starsze ogniwa wapieni z Dziewek. Występują one pod około 30 metrowym kompleksem masywnych wapieni stromatoporoidowo-koralowcowych, tworzących środkową cześć profilu. Są to utwory z bardzo ubogim zespołem fauny, choć w jednym z łomików można obejrzeć też cienkoławicowe mikrytowe wapienie z rozproszonymi koralowcami i ramienionogami oraz drobnymi ziarnami, które - jak dowodzą obserwacje mikroskopowe - stanowią przeważnie drobne człony łodyg liliowców i spikule gąbek. Charakterystyczne są nierówne, faliste powierzchnie ławic i obecność w ich obrębie słabo zarysowanych, soczewkowatych struktur wapiennych zwanych gruzłami. Powyżej występują grubsze ławice wapienne przepełnione gałązkowymi koralowcami i stromatoporoidami. Te kompleksy skalne powstały w nieco głębszym środowisku otwartego morza, częściowo nawet poniżej głębokości niszczącego oddziaływania sztormów (czyli sztormowej podstawy falowania).
Źródło: Z kamiennej księgi pradziejów Górnego Śląska Przewodnik geologiczny; Grzegorz Racki, Waldemar Bardziński, Tomasz Zieliński; Katowice 1999
Zadania do wykonania:
1. Podaj wysokość ściany w łomie.
2. Jakiego koloru są żyły kalcytu?
3. Podaj nazwę wieku (piętro) z którego pochodzą tutejsze skały.
4. Mile widziane, ale nie obowiązkowe foto w okolicach tego EC, proszę nie fotospoilerować odpowiedzi!
Zalogować "znalezienie" możesz bezpośrednio po przesłaniu odpowiedzi przez mój profil. Jeżeli Twoje odpowiedzi będą błędne, zgłoszę się sam. Wpisy bez przesłanych prawidłowych odpowiedzi będą kasowane po 14 dniach.