OD ZWYKŁEGO BŁOTA DO NIEZWYKŁYCH KARPAT
FROM THE ORDINARY MUD TO THE UNUSUAL CARPATHIANS
GŁOS Z OTCHŁANI CZASU
Są w wielkim błędzie ci, którzy przechodząc obok TEGO odsłonięcia, patrzą na nie pożałowania godnym wzrokiem! Fakt, istnieją na tym świecie miejsca bardziej spektakularne, ale... Trafiają się też i takie, których wyjątkowość jest dyskretna, a jednak również niezwykle wartościowa. W tych szarych kamieniach zapisana jest historia pradawnego oceanu Tetydy. Wystarczy tylko zamknąć oczy i... wyłowić z ciszy to, o czym szepczą skały? Wbrew pozorom są bardzo „gadatliwe”(fig. 1). Oto ich opowieść, która rozpoczyna się około 200 milionów lat temu!
Fig.1. „Gadatliwe” skały (fot. P. Woźniak)
Fig. 2. Ziemia w triasie z zaznaczoną pozycją oceanu Tetydy (rys. Muzeum Geologiczne)
RAJCZAŃSKI ROCK’N’ROLL
Ocean Tetydy (fig. 2) narodził się w karbonie. W rejonie dzisiejszych Karpat (fig. 3) akwen ten był wyraźnie podzielony na dwie części – południową (basen tatrzański i zbiornik Pienin) i północną (basen Karpat Zewnętrznych). Z oczywistych względów skupimy się na tej drugiej.
Fig. 3. Jednostki tektoniczne Karpat (źródło: Chowaniec J., 2014)
Rozległy basen Karpat Zewnętrznych pocięty był głębokimi rowami o przebiegu równoleżnikowym. Przy znacznym, o ile nie dominującym, udziale prądów zawiesinowych i innych spływów grawitacyjnych (niosących duże ilości materiału okruchowego), powstawał w nim flisz. Bardziej obrazowo można wytłumaczyć to w następujący sposób.
Zdarzało się w odległej przeszłości, że okolice Rajczy wraz z całymi Karpatami lubiły sobie trochę „poskakać” w rytmie geologicznego rock’n’rolla. To prawda! Wyobraźmy sobie jakiś stromy obszar dna zbiornika morskiego (lub skłonu kontynentalnego) na którym następuje wstrząs sejsmiczny. Leżące na nim spokojnie osady tracą nagle kontakt z podłożem i zjeżdżając w dół mieszają się z wodą tworząc w ten sposób potężny strumień błotny. Masa ta dociera wreszcie do podnóża stoku, zmniejsza swoją prędkość i po chwili zatrzymuje się – osadza. Na nowym miejscu jako pierwszy pojawia się zawsze materiał grubszy (cięższy), a nieco później drobne okruchy skalne. Ponieważ trzęsienia ziemi wielokrotnie nawiedzały Karpaty, kolejne spływy błotne „lądowały” na swoich poprzednikach formując w ten sposób rytmicznie powtarzające się ławice fliszu: piaskowiec – mułowiec – iłowiec (łupek); piaskowiec – mułowiec – iłowiec (łupek) (fig. 4 i 5). I tak w kółko, aż do końca paleogenu.
Fig. 4. Przemyślenia przy odsłonięciu (fot. P. Woźniak)
Fig. 5. Flisz po drodze na Halę Barankową (źródło: www.polskaniezwykla.pl)
KARPACKIE OPUS MAGNUM
Wiek najstarszych osadów, jakie osadziły się w basenie Karpat Zewnętrznych określono na późną jurę. I właśnie od późnej jury flisz „rozrastał” się aż do wczesnego miocenu. Pod koniec wczesnego miocenu, po zakończeniu sedymentacji, nastąpiły intensywne fałdowania, wypiętrzanie i nasunięcie Karpat Zewnętrznych w kierunku północnym na kilkadziesiąt kilometrów. Dziś jest tu cicho i spokojnie, chociaż…Czasami słychać szepty skał!
TO SIĘ MOŻE NA COŚ PRZYDAĆ...
Tym razem proponujemy wszystkim miłośnikom geocaching’u przygodę w świecie fliszowych lamin, warstw i ławic. Mamy nadzieję, że podczas rozwiazywania zadań, każdy, choć przez chwilę poczuje się jak profesjonalny geolog – sedymentolog. Bawcie się dobrze. Powodzenia i... rzućcie koniecznie okiem na tabelki!
SŁOWNIK „GEOLOGICZNO-POLSKI”:
PÓŹNA JURA
Najmłodsza epoka okresu geologicznego – jury (era mezozoiczna), trwająca od 163,5 do 145 milionów lat temu. Dzieli się na trzy wieki (piętra): oksford, kimeryd i tyton.
KARPATY ZEWNĘTRZNE
Karpaty Zewnętrzne ze względu na charakterystyczną budowę geologiczną nazywane też Karpatami fliszowymi. Jest to pasmo górskie ciągnące się jednym długim łukiem od doliny Dunaju w okolicach Wiednia po przełęcz Predeal w Rumunii, przez terytoriom Austrii, Czech, Słowacji, Polski, Ukrainy i Rumunii. Ich południową granicą (nie wszędzie wyraźnie zaznaczoną w terenie) jest Pieniński Pas Skałkowy, który oddziela je od Wewnętrznych Karpat Wschodnich i Zachodnich. Badania ostatnich lat dowiodły, że tradycyjny podział na Karpaty Zewnętrzne i Wewnętrzne wobec ich wspólnej historii rozwoju (basenowo- tektonicznej) jest podziałem sztucznym i nie ma żadnego uzasadnienia.
PALEOGEN
Najstarszy okres ery kenozoicznej trwający od 66 do 23 milionów lat temu. Dzieli się na trzy epoki: paleocen, eocen i oligocen.
PŁASZCZOWINA
Nasunięcie o charakterze regionalnym, powstałe w wyniku przemieszczania i przeważnie sfałdowania warstw skalnych „oderwanych” od podłoża, na którym się osadziły. Przemieszczenie odbywa się w zakresie kilku do ponad 200 km od pierwotnego występowania skał.
PRĄD ZAWIESINOWY
Typ wodnego prądu gęstościowego poruszającego się pod wpływem grawitacji i bezwładności. Większa gęstość prądu zawiesinowego od otaczającej wody spowodowana jest dużą ilością materiału (głównie cząstek ilastych) transportowanego w zawieszeniu.
SEDYMENTOLOGIA
Nauka o powstawaniu skał osadowych lub inaczej nauka zajmującą się procesami kształtowania, transportu i depozycji (sedymentacji) materiału. Uznawana jest za część nauk geologicznych lub geograficznych.
SPŁYWY GRAWITACYJNE
To spływy materiału klastycznego (np. okruchy skalne) po nachylonej powierzchni spowodowany przez siły grawitacji.
Przedmioty potrzebne do zobycia skrytki:
Metr krawiecki lub krótka taśma miernicza (zwijana) – maksymalnie 2 m. Pomiary mogą być też dokonane „na oko”.
Aby zalogować EC musisz odwiedzić miejsce i przesłać odpowiedzi na pytania:
- Zmierz miąższość (grubość) ławicy skalnej w miejscu oznaczonym na zdjęciu (fig. 6) czerwonym odcinkiem. W oparciu o zawartą w listingu skalę miąższości ławic podaj, jakiego określenia przymiotnikowego (bardzo gruba, gruba, średnia, cienka, bardzo cienka) – biorąc oczywiście pod uwagę wynik pomiaru, użyłbyś podczas opisywania tej ławicy?
Fig. 6. Odsłonięcie fliszu (fot. P. Woźniak)
- Na podstawie informacji zamieszczonych w opisie EarthCache’a oraz obserwacji przeprowadzonych bezpośrednio w odsłonięciu, określ klasę warstwowania widocznych tu osadów fliszu. Wymień trzy cechy, które pozwoliły Ci podjąć ostateczną decyzję.
- Zrób sobie pamiątkowe zdjęcie/zdjęcia z odsłonięciem i wstaw je w komentarzu.
UWAGA! Do zalogowania tej skrytki EarthCache wymagane jest wysłanie odpowiedzi do zadań przez profil PIG_PIB. Logować można po wysłaniu rozwiązań, nie czekając na wiadomość z naszej strony. Logi bez wysłanych odpowiedzi będą kasowane w ciągu 14 dni.
A VOICE FROM THE TIME VOID
A huge mistaken are making these who, pass by THIS outcrop, looking at it with pitying eyes! Of course, there are more spectacular places in this world, but ... There are also those whose uniqueness is discreet, while also being extremely valuable. The history of the ancient ocean of Tethys is written in these gray stones. All you have to do is close your eyes and ... pick out from silence what the rocks are whispering about? Contrary to popular believe, they can be very "talkative" (fig. 1). Here is their story that begins about 200 million years ago!
RAJCZYN ROCK'N’ROLL
The Ocean of Tethys (fig. 2) was born in the Carboniferous period. In the area of today's Carpathians (fig. 3), this basin was clearly divided into two parts - the southern (Tatra basin and Pienin basin) and the northern (Outer Carpathians basin). For obvious reasons we will focus on the latter.
The extensive Outer Carpathians basin was cut by deep latitudinal trenches. Turbidity currents and other gravitational flows (carrying large amounts of clastic material) were a dominating method of sediment transport, which lead to flysch formation. It can be explained as follows.
It happened in the distant past. The surroundings of Rajcza, along with the entire Carpathian Mountains, liked to "jump" a bit in the rhythm of Rock'N'Roll. It’s true! Just imagine a steep underwater slope (or continental slope) area with a seismic shock. Sediments lying on it calmly for a long time suddenly lose contact with the ground and go down. They are mixing with water, creating a powerful mud stream. This mass finally reaches the foot of the slope, reduces its speed and then stops - settles. Coarser (heavier) material always arrives first at this new place. Smaller particles (lighter) arrive a little later. Because earthquakes have repeatedly occurred in the Carpathians region, subsequent mudflows "landed" on their predecessors, thus forming rhythmically repeating beds of flysch: sandstone - mudstone - claystone (shale); sandstone - mudstone - claystone (shale) (fig. 4&5). Over and over until the end of the Paleogene.
CARPATHIAN OPUS MAGNUM
The age of the oldest sediments that settled in the Outer Carpathian basin was determined as late Jurassic. And from the late Jurassic, flysch "grew" up to the early Miocene. At the end of the early Miocene, after the end of sedimentation, intensive folding, uplifting and overlapping of the Outer Carpathians to the north took place for several dozen kilometers. Today it is quiet and peaceful here, though ... Sometimes you can hear the whispers of rocks!
THIS CAN BE USEFUL...
This time, we offer all geocaching enthusiasts an adventure in the world of flysch laminates, layers and beds. We hope that while answering questions, everyone, will feel like a professional geologist - sedimentologist - for a moment. Have fun. Good luck and ... Take a look at the table below!
Items needed to get the EC:
Plastic tape measure or short self-retracting metal tape measure - max. 2 m. Measurements can also be made "more or less”.
To log the EC you need to visit the place and send answers to the questions:
-
Measure the thickness of the rock layer at the place marked in the photo (fig. 6) with the red section. What adjective term (very thick, thick, medium, thin, very thin) - of course, given by the measurement result, would you use to describe this layer?
-
Based on the information contained in the EarthCache description and observations carried out directly in the outcrop, determine the class of layering of the flysch deposits visible here. List three features that allowed you to make the final decision.
-
Take a photo with the exposure and put them in the comment.
WARNING! To log this EC you have to send the answers to PIG_PIB profile. You can log after sending the answers, without waiting for our reply. Logs without answers will be deleted within 14 days!
Literatura / References:
-
CHOWANIEC J., 2014: Potencjał geotermiczny Polski w świetle uwarunkowań geologicznych. Posiedzenia Naukowe PIG-PIB, Warszawa.
-
GRADZIŃSKI R., KOSTECKA A., RADOMSKI A., UNRUG R.,1986: Zarys sedymentologii. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
-
JANKOWSKI L., 2015: Nowe spojrzenie na budowę geologiczną Karpat - ujęcie dyskusyjne. Instytut Nafty i Gazu – Instytut Geologiczny.
-
JAROSZEWSKI W. (red.), 1986: Przewodnik do ćwiczeń z geologii dynamicznej. Wydanie VI. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
-
JAROSZEWSKI W., MARKS L., RADOMSKI A., 1985: Słownik geologii dynamicznej. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
-
ŁOBOZ W., 2013: Skalne atrakcje Polskich Karpat, cz.1 Beskidy Zachodnie. Biblioteczka Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, Nowy Sącz.
-
OSZCZYPKO N., 2006: Pozycja polskich Karpat zewnętrznych w systemie alpejsko-bałkańskim oraz główne etapy rozwoju orogenu. W: Oszczypko N. i in. „Rozwój paleotektoniczny basenów Karpat Zewnętrznych i Pienińskiego pasa Skałkowego” Instytut Nauk Geologicznych, UJ, Kraków.
-
UNRUG R. (red.), 1969: Przewodnik geologiczny po zachodnich Karpatach fliszowych. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
Grafika w tle / Background graphics: Flisz (źródło: www.polskaniezwykla.pl) / Flysch (source: www.polskaniezwykla.pl)
Masz pytania? Napisz do nas! Kontakt: geocaching@pgi.gov.pl
