Niniejszy EC poświęcony jest występującym w okolicy rudom żelaza zwanym rudą darniową.
Rudy żelaza:
Żelazo (Fe) - jeden z najpowszechniej występujących pierwiastków na Ziemi, a jesli uwzględnić jego masę, to stanowi największy udział całego globu ziemskiego. M in. z tego powodu jest też najpowszechniej wykorzystywanym przez człowieka metalem. Jego wydobycie i obórbka zapoczątkowały w ok. 1000 r. pne okres w dziejach ludzkości zwany epoką żelaza.
Żelazo bardzo rzadko występuje w przyrodzie w postaci czystej, najcześciej w meteorytach (największy znaleziony meteoryt żelazny waży ok. 60 ton!). Zwykle występuje ono w postaci minerałów, o różnych właściwościach, tworzących rudy żelaza. Mogą to być złoża różnego typu, z których wymienię tylko cztery najpowszechniejsze:
- metamorficzne - powstały one ok. 2-3,5 mld lat temu jako osady w zbiornikach morskich, od tego czasu podlegały w wyniku ruchów górotwórczych licznym przeobrażeniom pod wpływem temperatury i ciśnienia, tworzą pasiaste skały i są obecnie podstawą wydobycia rud żelaza.
- wietrzeniowe - rudy te powstają w warunkach gorącego, wilgotnego kilmatu, w którym minerały tworzace skałę są rozpuszczane i odprowadzane, a nierozpuczczalne minerały żelaza pozostają na miejscu.
- osadowe - powstają w wyniku nagromadzenia minerałów żelaza w luźnych osadach morskich lub lądowych.
- magmowe - występują w rejonie intruzji magmowych, czyli miejsc, gdzie roztopiona skała z głębi ziemi dostaje się do skorupy ziemskiej - tam w stygnącej magmie krystalizyją minerały zawierające żelazo.
Ruda darniowa i goethyt:
Obszar na N od Brzeska i Tarnowa obfituje w piaski i żwiry rzeczne oraz wodnolodowcowe (pochodzące z wód topniejącego lodowca), a także piaski wydmowe. Nizinny charakter tej części województwa małopolskiego w połączeniu z budową geologiczną stwarza dogodne warunki do powstawania rud darniowych. Są to rudy żelaza, powstające płytko pod powierzchnią ziemi (pod darnią - jak sugeruje ich nazwa) na podmokłych łąkach w wyniku krystalizacji rozpuszczonych w wodzie związków żelaza. Żółty kolor piasek zawdzięcza własnie tym związkom, jest on także łatwo przepuszczalny dla wody - stanowi więc doskonałe żródło żelaza. Z tego powodu rudy darniowe po wydobyciu mogą się odtworzyć w ciągu zaledwie kilku lat. Ruda darniowa to mieszanina kwarcu (piasku i żwiru) oraz minerałów zawierających żelazo (z domieszką innych minerałów).
Najpowszechniejszym minerałem występującym w rudach darnowych jest goethyt (getyt) o wzorze FeO(OH), którego nazwa pochodzi od Johanna Wolhganga von Goethe. Wprawdzie Goethe znany jest powszechnie jako poeta, jednak jak przystało na XVIII wiecznego oświeconego człowieka, parał się wieloma dziedzinami, w tym równiez geologią. Ponad połowę swojego życia spędził na badaniu procesów zachodzących w skorupie ziemskiej, badał wody geotermalne, lodowce i wulkany. Minerał ten został nazwany na jego cześć. Jego brunatna barwa nadaje kolor rudzie darniowej, niestety rzadko tworzy widoczne kryształy. Jest bardzo powszechnym minerałerm na Ziemi i nie tylko - występuje także na Marsie.
Ruda darniowa stanowiła kiedyś podstawę wydobycia do wytopu żelaza ze względu na swą dostępność i odnawialność, obecnie takie wydobycie jest niepołacalne, zmiejszyły się też obszary występowania rudy darniowej z powodu melioracji podmokłych terenów. Czasem też bryły rudy darniowej używano w budownictwie - na terenie Wielkopolski znajdują się zbudowane zniej domy. Możliwość takiego zastosowania rudy darnowej na tym terenie podejrzewałem od lat, zwłaszcza, że w okolicy znajdują się miejscowości o wielce sugestywnych nazwach jak Wał-Ruda, Rudy-Rysie, Rudka, Ruda, kóre świadczą, że wydobycie rud darniowych musiało być tu powszechne. Nazwa miejscowości Rudy (obecnie Rydy-Rysie) notowana jest już w XIV w wraz z nazwą Kuźnice - co dowodzi o miejscowym wytopie żelaza z tej rudy. Moje poszukiwania takiej budowli spełzły jednak na niczym. Dopiero po kilku latach, zupełnie przypadkiem przejeżdżając obok starego słupa granicznego pomiędzy wsiami Zabawa i Biskupice Radłowskie zauważyłem, iż jego cokół obiecująco przypomina znane mi mury z terenu Wielkopolski. To naprawdę ironia losu, gdyż przez kilka lat znajdował się tu pierwszy etap multikesza mojego autorstwa, którego ostatecznie zarchiwizowałem. Wówczas jednak powierzchnia cokołu pokryta była mchami i porostami, przez co "Geothe" ukrył się przed moim wzrokiem. Dzięki wykonanej niedawno renowacji słupa wraz z cokołem, pięknie widoczne są teraz tkwiące tu bryły rudy darniowej. Niecałe 3 km od tego miejsca znajduje się miejscowość Wał-Ruda, zatem tutejsze bryły rudy z pewnością pochodzą z lokalnego wydobycia. Słup graniczny został postawiony w XV w, jesli jest to jego oryginalny cokół, to znaczy, że bryły rudy darniowej stoją tu już szóste stulecie.
EarthCache:
Współrzędne EC wskazują najlepsze miejsce do zaparkowania - przy wjeżdzie z lokalnej drogi na pole (niestety nikt nie przewidział tu dedykowanego miejsca parkingowego dla turystów). Dobrze widoczny słup oraz interesujący nas cokół tego słupa znajdują się kilkadziesiąt m na N, dla ułatwienia oznaczyłem go waypointem (odsunąłem ikonę EC, aby nie nakładała się na ikonę znajdującego się przy słupie kesza tradycyjnego).
Aby zalogować znalezienie EC, należy odwiedzić miejsce wskazane waypointem i przysłać do mnie za pomocą formularza kontaktowego odpowiedzi na poniższe pytania. Znalezienie EC można zalogować zaraz po wysłaniu odpowiedzi, jeśli będę miał do nich uwagi, skontaktuję się z Tobą.
Pytania:
1. Zanim pomacasz sobie brunatne bryły rudy darniowej w cokole słupa granicznego, przeczytaj dokładnie opis niniejszego EC i odpowiedz, jakiego typu są złoża, w których powstały tutejsze rudy darniowe?
2. Przyjżyj się uważnie bryłom rudy darniowej. W niektórych z nich widać okruchy skalne zdradzające, w jakich osadach ruda powstała. Jak sądzisz, czy ruda ta powstała w obrębie osadów przyniesiących przez wody płynące (osady rzeczne lub z topniejącego lodowca), czy może przez wiatr (wydmy)?
3. Przejedż ręką po bryłach rudy darniowej - czy brudzi ręce?
4. Czy dostrzegasz gdzieś na powierzchni rudy darniowej błyszczące kawałki metalu?
5. Zadanie dodatkowe - nie jest obowiązkowe. Przyłóż magnes i sprawdż, czy przyczepia się do rudy darniowej.